Oekraïnedossier: Sociale cohesie onder druk

Hoe kunnen sociale kracht en stabiliteit versterkt worden?

Hoewel er nu een grote solidariteit is en Oekraïense vluchtelingen met open armen ontvangen worden, kan er ook weerstand ontstaan bij inwoners in wijken waar vluchtelingen worden opgevangen. Die weerstand kan escaleren, zowel in acties richting gemeente als tegen vluchtelingen.

Angst, onbekendheid, zorgen, verliesgevoelens of boosheid kunnen ertoe leiden dat mensen minder positief over andere groepen denken of hen zelfs vijandig bejegenen. Inwoners kunnen het gevoel hebben geen inspraak te hebben gehad of zijn boos over woningtoewijzing. Dit zet leefbaarheid, sociale cohesie en ervaren veiligheid onder druk en heeft gevolgen voor integratie en inburgering.

Voor gemeenten is het van belang helder te communiceren en transparant te zijn over het beleid. Voor sociaal professionals ligt er de uitdaging om maatschappelijke initiatieven die gericht zijn op verbinding en het versterken van sociale cohesie te stimuleren en te ondersteunen. Ook is het belangrijk om de zorgen en weerstand van bewoners serieus te nemen, te onderzoeken waar deze vandaan komen en vervolgens constructief met hen in gesprek te gaan. Zo kan het slim zijn om vanuit de gemeente al in een vroeg stadium in een wijk met meerdere stakeholders en bewoners in gesprek te gaan. Lees meer in het artikel ‘Vluchtelingen uit Afghanistan: leren van bestaande kennis en inzichten’.

Polarisatie tussen bevolkingsgroepen die tegenover elkaar staan zoals bij corona zien we nog niet in deze tijd. Wel zien we angsten en geestelijke spanningen die bredere maatschappelijke implicaties kunnen krijgen: voor uitbreiding van de oorlog, voor het gebruik van kernwapens, inkomensverschillen, grote groepen vluchtelingen. Op termijn kan dit wel tot polarisatie leiden. Ook de toenemende bestaansonzekerheid door hogere prijzen kunnen daar aan bijdragen. Mensen kunnen zich dan – bij wijze van emotieregulering - zoals in de coronacrisis keren tegen de overheid of andere groepen.

Welke kennis en praktijkvoorbeelden zijn relevant voor de korte termijn?

  • Contact hebben met iemand van andere groep, heeft positieve effecten; het kan zorgen voor minder vooroordelen over elkaar. Dit wordt ook wel de ‘contact theory’ of ‘intergroup contact’ genoemd en is al bedacht door Allport in 1954. Contact kan ook bijdragen aan het vergroten sociale cohesie, leefbaarheid, veiligheidsgevoel, sociaal vertrouwen en weerbaarheid (efficacy) in de buurt en aan het verminderen van  spanningen/polarisatie tussen groepen; verbeteren omgang, verstandhouding en begrip tussen groepen. Meer is te lezen in Waarom contact werkt.
     
  • De Nederlandse samenleving is zeer divers en publieke organisaties hebben contact met veel verschillende mensen. Communicatie waarbij iedereen zich gezien en begrepen voelt, is dus van groot belang. Zodat er niet onbedoeld wordt bijgedragen aan gevoelens van uitsluiting, ongelijke behandeling of het versterken van vooroordelen tussen (groepen) burgers. Deze handleiding geeft richting bij het bepalen van de koers voor inclusieve communicatie.

Welke kennis en praktijkvoorbeelden zijn relevant voor de lange(re) termijn?

  • Maatschappelijke initiatieven en sociaal professionals kunnen (ontmoetings)activiteiten organiseren die bijdragen aan deze doelen. De Wijkverbinder helpt om deze activiteiten zo te organiseren dat het gewenste effect zo goed mogelijk gerealiseerd wordt.
     
  • Hoe krijgen inwoners invloed over en beslismacht in de aanpak van opvang van vluchtelingen? Wat werkt in het bijzonder voor inwoners in een kwetsbare positie? Op deze vragen en meer wordt antwoord gegeven in de publicatie 'Versterken van inclusieve burgermacht'.
     
  • Aan de slag met inclusief beleid in de gemeente: Stappenplan Inclusief Beleid voor gemeenten. Bij inclusief beleid gaat het erom dat iederéén volwaardig mee kan doen, ongeacht leeftijd, huidskleur, culturele achtergrond, gender, inkomen, talenten, levensbeschouwing, seksuele voorkeur of beperkingen. De uitdaging is: hoe kom je tot inclusief beleid dat recht doet aan de diversiteit van alle inwoners in de samenleving?

Aandacht voor gelijkheid, veiligheid en acceptatie bij vluchtelingopvang

Afgelopen woensdagavond opende het kabinet een informatiepunt waar gemeenten terechtkunnen met vragen over de opvang van Oekraïense vluchtelingen en vanaf afgelopen donderdag kunnen ook grote instellingen daar terecht. 'Terecht gaat de eerste aandacht uit naar de basisbehoeften zoals onderdak, zorg en onderwijs. Dat is immers waar vluchtelingen nu behoefte aan hebben en waarvoor gemeenten voor aan de lat staan', zegt Movisie-onderzoeker Amma Asante. 'Na verloop van tijd, als het verblijf van de vluchtelingen voortduurt, is het ook van belang om aandacht te besteden aan de manier waarop zij zo goed mogelijk aansluiting vinden bij en kunnen deelnemen aan de Nederlandse samenleving.'

Denk hierbij aan taal, (vrijwilligers) werk maar ook thema’s als gelijkheid, veiligheid en acceptatie van vrouwen en van lhbti+ mensen. 'Je draai vinden in een nieuwe samenleving, met name als dit vanuit een gedwongen situatie is waarbij je hebt moeten vluchten, gaat niet over rozen. Daarbij is veel inzet en expertise nodig van beide kanten, zowel van de nieuwkomers, als van de ontvangende samenleving. En we moeten oog hebben voor verschillen in culturele en religieuze opvattingen en praktijken en die kunnen leiden tot problemen aan beide kanten', vertelt Asante.

Sinds 2018 vormt Movisie samen met het Consortium Zelfbeschikking de Alliantie Verandering van Binnenuit. 'Zoals de naam het zegt; we doen het 'van boven af' maar van 'binnenuit'. Er is expertise ontwikkeld waar gemeenten en maatschappelijke organisaties gebruik van kunnen maken bij beleidsontwikkeling, de opvang en begeleiding van nieuwkomers in de Nederlandse samenleving. We richten ons vooral op de groepen die op afstand van de samenleving staan, moeilijk te bereiken zijn en conservatief zijn in hun gedachtegoed', vertelt Asante.

Zo maakten in de afgelopen jaren getrainde gespreksleiders het onderwerp lhbti+ bespreekbaar met 700 bijeenkomsten in buurthuizen, gebedscentra en jongerencentra door het hele land. 'Bij deze gesprekken proberen we aan te sluiten bij normen en waarden die in de gemeenschappen belangrijk zijn. Zo verlaag je de drempel om erover in gesprek te gaan. Bij vluchtelingen koppelen we lhbti+ acceptatie bijvoorbeeld aan mensenrechten, in een moskee steken we in op naastenliefde.' De bijeenkomsten bieden deelnemers de mogelijkheid om op basis van gelijkwaardigheid met elkaar te praten en gezamenlijk op zoek te gaan naar oplossingen die het samenleven bevorderen.