Online grensoverschrijdend gedrag tegen meiden en vrouwen
Nieuwe vorm, oud fenomeen
Hoeveel impact online gendergerelateerd grensoverschrijdend gedrag kan hebben, bleek door een online oproep van een vlogger tijdens een festival om (islamitische) vrouwen te filmen die ‘ongepast gedrag’ vertoonden. Er zijn vrouwen die daarom niet meer naar het festival gingen en sommige vrouwen die wel gingen, voelden zich onveilig. Deze en andere online vormen van grensoverschrijdend gedrag groeien en hebben impact. Sociaal professionals krijgen in hun werk steeds meer te maken met slachtoffers van online gendergerelateerd grensoverschrijdend gedrag. Maar wat verstaan we hier precies onder en hoe kun je het herkennen? Een korte introductie.
‘Film stoute zusjes’. Zo riep een vlogger via Snapchat bezoekers van het festival Layluna in juni 2024 op om meiden en vrouwen te filmen die zich ‘ongepast’ zouden gedragen. Met als doel hen te schande te maken (exposen) online. Een korte video, een grote impact. Het voorval staat niet op zichzelf. Uit onderzoeken komt glashelder naar voren: de online wereld is niet altijd veilig voor alle meiden en vrouwen. Er is een grote hoeveelheid schadelijke, seksistische vrouwonvriendelijke en gewelddadige content en gedrag online dat specifiek gericht op meiden en vrouwen is, aldus de speciaal rapporteur van geweld tegen vrouwen van de Verenigde Naties. Dit onderschrijven ook de cijfers (zie kader).
Cijfers
- Plan International (2020): 58 procent van de (ongeveer) 14.000 bevraagde meisjes uit verschillende landen, waaronder Nederland, heeft ervaringen met dat ze online zijn lastiggevallen. De respondenten geven aan dat ze vooral worden lastiggevallen om het feit dat ze vrouw en jong zijn. Meisjes worden vaker lastiggevallen wanneer zij zich ook uitspreken over politieke zaken, van kleur zijn en/of zich identificeren als lhbtiqa+.
- The Economist Intelligence Unit (2020): 85 procent van de (ongeveer) 4.500 vrouwelijke respondenten uit verschillende landen, waaronder Nederland, geeft aan dat ze wel eens getuige zijn geweest van online geweld richting vrouwen. Daarnaast geeft 38 procent van de vrouwelijke respondenten aan zelf slachtoffer te zijn (geweest) van online geweld. Jongere vrouwen zijn hierbij het vaakst slachtoffer.
- Amnesty International (2017): van de (ongeveer) 4.000 vrouwelijke respondenten geeft 23 procent aan op zijn minst eenmalig ervaring te hebben gehad met online misbruik en intimidatie. Bijna de helft van deze ervaringen waren van seksistische en/of vrouwonvriendelijke aard.
Gendergerelateerd
Gendergerelateerd grensoverschrijdend gedrag maken vrouwen mee omdat ze vrouw zijn. Ook lhbtiqa+ personen maken dit vaker mee omdat ze lhbtiqa+ zijn. Dit heeft te maken met zeer hardnekkige normen in onze maatschappij over de rolverdeling tussen mannen en vrouwen. Uit onderzoek blijkt dat mannen met gendernormatieve opvattingen (over ‘typische’ en klassieke man-vrouwrollen en verwachtingen over mannelijkheid) óók vaker overtuigingen hebben die seksueel of gendergerelateerd geweld goedpraten. Bij deze normen over mannelijkheid hoort bijvoorbeeld het idee dat mannen macht hebben over vrouwen, dat ze dominant zijn en dat ze seksueel overheersend horen te zijn. Uit onderzoek (bijvoorbeeld van Rubin en collega's, 2020) blijkt ook dat online grensoverschrijdend gedrag meer voorkomt bij jongens en mannen met strikte gendernormen die zichzelf zien als minder mannelijk dan de meeste mannen en die hier stress over ervaren. Online grensoverschrijdend gedrag naar meiden en vrouwen is voor hen wellicht een manier om hun gevoelens van mannelijkheid te vergroten. Online gendergerelateerd grensoverschrijdend gedrag is dus een manier voor mensen om heersende gendernormen af te dwingen, te uiten en te bevestigen.
Heb je zelf online grensoverschrijdend gedrag meegemaakt of gezien en wil je bijdragen aan ons onderzoek?
Online anders dan offline?
Online gendergerelateerd grensoverschrijdend gedrag is dus een nieuwe uitingsvorm van een oud fenomeen. Zo is er een parallel te trekken met de heksenjacht uit de middeleeuwen waarbij het draaide om publieke disciplinering gericht op seksualiteit en prominente vrouwen. Dit is een vergelijkbare dynamiek als exposing of online haat richting vrouwelijke politici.
Internet is dus niet de oorzaak van gendergerelateerd grensoverschrijdend gedrag, maar maakt nieuwe vormen mogelijk. Online kan een mogelijke pleger snel in contact komen met een mogelijk slachtoffer, het kan anonimiteit geven waardoor grenzen vervagen en het biedt ruimte voor (ongefilterde) vrijheid van meningsuiting. Ook kun je veel gemakkelijker veel meer mensen tegelijk bereiken. Zo bereikt een vrouwonvriendelijke opmerking op straat slechts een aantal mensen, terwijl diezelfde opmerking op sociale media miljoenen mensen (herhaaldelijk) kan bereiken. Dit maakt dat de reikwijdte van online grensoverschrijdend gedrag veel groter is: elke vrouw op het internet ziet dit gebeuren en is hiermee (indirect) slachtoffer van het grensoverschrijdende gedrag. De impact is immers ook groot als het niet direct op jou gericht is. Daarbij biedt de online wereld steeds nieuwe mogelijkheden. Zo werden eerder dit jaar tientallen ‘bekende’ Nederlandse vrouwen slachtoffer van pornografisch materiaal waarin zij te zien leken. Deze video's bleken door kunstmatige intelligentie gemanipuleerd te zijn.
Wat mensen online meemaken kan nadelige effecten hebben op hun offline leven, en andersom.
Gevolgen
Het ervaren van (gendergerelateerd) grensoverschrijdend gedrag online kan nadelige gevolgen hebben voor de slachtoffers op psychisch en mentaal gebied. Denk hierbij aan angst, depressie en stress. Daarnaast is te zien dat meisjes en vrouwen hun gedrag aanpassen: zich terugtrekken van (online) sociale activiteiten, zoals naar een festival gaan. Of bepaalde dingen niet meer op sociale media zetten. De online en offline wereld zijn niet (meer) los van elkaar te zien. Het is belangrijk om te beseffen dat deze werelden met elkaar verweven zijn. Wat mensen online meemaken kan nadelige effecten hebben op hun offline leven, en andersom.
Bovendien raakt online grensoverschrijdend gedrag aan de democratische waarden van de samenleving die uitgaan van vrijheid, gelijkheid en solidariteit. Het is daarmee in strijd met het mensenrechtenbeleid van de Rijksoverheid waarin gelijke rechten voor vrouwen en meisjes centraal staat. Het kan er namelijk voor zorgen dat vrouwen en meiden zich terugtrekken van de online en publiekelijke omgeving (zie kader). Hierdoor wordt hun stem en zichtbaarheid verminderd. Hen wordt min of meer het zwijgen opgelegd en de toegang tot de online wereld gedwongen ontzegd. Dit terwijl juist de online wereld de mogelijkheid biedt om de stem van ondervertegenwoordigde groepen in de samenleving te doen horen en hun zichtbaarheid daarmee te vergroten.
Nederlands onderzoek onder vrouwelijke politici
Nederlands onderzoek van Atria samen met Ipsos I&O laat (onder meer) zien dat vrouwelijke politici in de decentrale politiek, dus ambtenaren van gemeenten, provincies of waterschappen, vaker te maken hebben met online agressie en geweld in vergelijking met mannelijke politici. Daarnaast komt uit het onderzoek naar voren dat deze online agressie en geweld het functioneren van vrouwelijke politici beperkt en hun vrijheid inperkt om zich publiekelijk uit te spreken. Dit kan een negatief effect hebben op de politieke vertegenwoordiging van vrouwen. Ander Nederlands onderzoek van DeGoedeZaak laat zien dat vrouwelijke politieke ambtsdragers en politieke ambtsdragers van kleur zichzelf steeds vaker zelfcensuur opleggen door de ervaren online haat. Ook zijn er respondenten in het onderzoek die aangeven hun politieke ambities op te hebben gegeven of hebben aangepast vanwege ervaringen met online haat.
Complex
De manieren waarop vrouwen online grensoverschrijdend gedrag kunnen ervaren zijn talloos. Van online pesten en geroddel, (seksuele) intimidatie, vrouwonvriendelijke haatspraak en bevestiging van gendernormatieve opvattingen (zoals door influencers als Andrew Tate en de Whatever podcast) tot uitbuiting en controle in relaties. De redenen waarom mensen dit doen, zijn dan ook veelzijdig: iemand kan handelen vanuit jaloezie, woede, seksuele verlangens of vanwege bepaalde overtuigingen over hoe vrouwen zich horen te gedragen. Ook verschilt het doel van een pleger vaak. Misogynie of vrouwenhaat kan een rol spelen, of mensen willen hun politieke overtuigingen kracht bij zetten door vrouwonvriendelijke uitingen. Ook kan het zijn dat iemand psychologische schade wil toebrengen door iemand online af te persen, of in de vorm van (ex)partnergeweld wraak of controle wil uitoefenen.
Online grensoverschrijdend gedrag zorgt ervoor dat meisjes en vrouwen hun gedrag (gedwongen) aanpassen.
Uitkomst hetzelfde
Wat deze vorm van grensoverschrijdend gedrag zo complex maakt, is dat de pleger uit de eigen omgeving kan komen, bijvoorbeeld een (ex-)partner, maar net zo goed volledig onbekend kan zijn. Ook komt het voor dat mensen individueel handelen, of juist in groepen met gerichte aanvallen op personen of hele groepen. Een voorbeeld daarvan is #GamerGate. Dit was een online haatcampagne bedoeld om vrouwen in de (video)game-industrie het zwijgen op te leggen, ingezet door (voornamelijk) witte mannen met rechts-extremistische overtuigingen. Doorsturen van informatie komt veel voor bij online gendergerelateerd geweld en dat maakt het onduidelijk wie precies de dader is. Iedereen die een bericht liket of doorstuurt is onderdeel van het systeem. Plegers kunnen dan ook van elk gender zijn, en plegers kunnen tegelijkertijd ook slachtoffer en omstander zijn. Ondanks al deze verschillen in online gendergerelateerd grensoverschrijdend gedrag is de uitkomst hetzelfde. Het legt een sociale gedragsnorm op aan meisjes en vrouwen die ervoor zorgt dat zij hun gedrag (gedwongen) aanpassen.
De vele gezichten van online grensoverschrijdend gedrag
Samen met sociaal professionals en op basis van literatuuronderzoek heeft Movisie verschillende vormen van online gendergerelateerd grensoverschrijdend gedrag in kaart gebracht. In dit overzicht zie je in één oogopslag hoe complex en dynamisch online grensoverschrijdend gedrag is. Het helpt je alert te zijn op deze vorm van grensoverschrijdend gedrag. Bijvoorbeeld: wees bij partnerrelaties ook alert op digitale vormen van controle (bijvoorbeeld van sociale media accounts en bankrekeningen) en vormen van exposing. En vraag jongeren ook naar hun ervaringen op sociale media of bij het gamen. En heb aandacht voor online dating en de ervaringen die mensen daar hebben. Gebruik dit overzicht dus als naslagwerk in je werk (klik op het overzicht om te downloaden).
Heb je zelf als sociaal professional praktijkervaring met online grensoverschrijdend gedrag? Of heeft jouw organisatie een aanpak ontwikkeld? Neem dan contact met ons op via k.kros@movisie.nl.
Dit artikel is gebaseerd op literatuuronderzoek. Benieuwd naar de bronnen? Mail ons voor de literatuurlijst.