‘Als ouderen zingeving ervaren dan zijn ze minder eenzaam’
Hoe betrekken we de ouderen en sluiten we aan bij hun wensen en behoeften?
Via het vierjarige programma Samen Ouder Worden zijn op 35 plekken in het land initiatieven ontstaan die bijdragen aan zinvol ouder worden. Om meer te weten over het verloop en de uitkomsten van het programma vroegen we vier programmamedewerkers, aangesloten bij Stichting Present, Stichting Vier het Leven en Humanitas, om ons mee te nemen in hun aanpak. Hoe hebben zij in Assen, Barendrecht, Amersfoort en Oudesluis het programma opgestart. In deel 1 van een reeks van drie artikelen vertellen de programmamakers over hun ervaringen en hoe ze de ouderen bij het programma hebben betrokken.
Dat de lokale praktijk per gemeente verschilt, blijkt al snel uit de gesprekken met de vier programmamedewerkers. Niet alleen kan de uitgangssituatie anders zijn, de grootte van het werkterrein, maar ook de kennis van het netwerk.
Monique Bodegom werkte als regiocoördinator voor Vier het Leven: ‘Toen de oproep kwam voor programmamedewerkers dacht ik dat is leuk en dat kan ik naast mijn werk voor Vier het Leven doen. Ik heb als eerste stap de statistieken van Drenthe erbij gepakt over thema’s als eenzaamheid. Toen bleek dat de gemeente Assen, de stad waar ik zelf woon, in vergelijking met andere gemeenten in de provincie het hoogste te scoren op eenzaamheid. Op sociale cohesie scoorde de stad het laagst. Dus er was werk te doen.’
‘Barendrecht is een compact dorp waar stichting Present al 14 jaar actief is. We hebben hier een fijnmazig netwerk van organisaties,’ aldus Petra Teunissen. ‘Present wilde meedoen aan SOW omdat we zelf al veel voor de doelgroep ouderen doen en dat wilden we intensiveren. Het feit dat het een lerend programma is, sprak ons aan. Het is heel stimulerend om te zien wat collega’s in het land allemaal doen. En wat wij daarvan kunnen leren om ook in Barendrecht uit te voeren.’
Het programmagebied voor Esther Eggenkamp werd Amersfoort. ‘Dit was voor Vier het Leven, waarvoor ik als regio coördinator werkte, aantrekkelijk omdat we daar nog niet zo heel lang geleden waren gestart. Ik startte met in kaart brengen welke organisaties en activiteiten er hier zijn. Zo bouwde ik tegelijkertijd aan een nieuw netwerk voor Vier het Leven.’
Irene de Ruijter is maatschappelijk werker en werkt voor Humanitas. ‘Ik was net nieuw en vond het leuk om nieuwe dingen te doen. In mijn dorp Oudesluis was ik een eigen initiatief gestart: het organiseren van maandelijkse koffieochtenden. Oudesluis is een slapend dorpje met 800-900 inwoners waar alle voorzieningen zijn verdwenen. Geen scholen, sportverenigingen en ook de winkels zijn al jaren dicht. Vandaar dat ik op eigen initiatief met ‘mijn straat’ af en toe koffie dronk. Toen een van mijn collega-programmamedewerkers mij erop wees dat ik deze ervaring wellicht kon inzetten voor SOW ging het direct kriebelen en bruisen. Ik ben er heel enthousiast mee aan de slag gegaan.’
De rol van programmamedewerkers in Samen Ouder Worden
De programmamedewerkers werken voor een van de 11 vrijwilligersorganisaties die zijn aangesloten. Ze zijn voor een x aantal uur in de week ‘uitgeleend’ aan het programma Samen Ouder Worden. Zij vervullen als programmamedewerker een andere rol dan in hun reguliere werk voor de vrijwilligersorganisaties. In Samen Ouder Worden pakken de programmamedewerkers lokaal een procesrol op. De keuze om hen aan de voorkant een procesrol mee te geven in het lokaal speelveld is wat o.a. bepalend is geweest voor het succes. Uit de monitor van Movisie, welke bij de start, na een jaar en aan het einde wordt gepeild, blijkt er veel waardering te zijn voor deze rol. De programmamedewerkers kregen niet alleen een nieuwe rol, maar de programmabegeleiding gaf hun ook een andere ‘bril’ mee om naar ouderen, en ouder worden, te kijken. Het programma bood daarvoor ondersteuning: persoonlijke coaching, leerkringen (er toe doen & mee doen, intergenerationeel contact, werven en binden van oudere vrijwilligers, migrantenouderen en vitale coalities), intervisiebijeenkomsten, reflectiegesprekken en landelijke werkdagen. Het blijkt van belang om lokaal iemand in te zetten die volledig gericht is op het proces van samenwerken. Partijen verbindt en aanjaagt. En ‘partijloos’ is. Meer weten? Kijk op www.samenouderworden.nl.
Benadering doelgroep
Er werden verschillende paden bewandeld om in contact te komen met de doelgroep. In Amersfoort ging Esther Eggenkamp eerst kennismaken: ‘Ik ging mijzelf introduceren en mijn plannen bekendmaken. Daarvoor had ik contact gezocht met buurtnetwerkers van de welzijnsorganisatie In de buurt 033. Zij nodigden mij uit om aan te schuiven bij interne overleggen en hen te vergezellen naar de wijken. Hier kon ik in gesprek gaan met de ouderen. Zo kwam ik ook in de wijk Liendert-Rustenburg waar buurtbewoners regelmatig met elkaar koffie drinken. De bewoners, veelal ouderen, misten een burenhulpdienst. Iemand die een lampje in kon indraaien, een boodschap doen of hun tuintje bijhouden. De buurtnetwerker had zelf geen tijd om in deze wijk een burenhulpdienst op te zetten. Dus zijn we gestart om er hier een op te zetten.’
'Als je zingeving ervaart dan is er minder plaats voor eenzaamheid'
In Oudesluis zocht Irene de Ruijter eerst contact met Algemeen Dorpsbelang. ‘Deze dorpsvereniging is het officiële aanspreekpunt voor de gemeente. We wilden een bijeenkomst organiseren om oudere dorpsbewoners ten vragen hoe zij goed oud konden worden in Oudesluis. Door corona werd de bijeenkomst twee keer uitgesteld, waarna ik besloot om dit online te houden. Via een oproep op de dorpspagina op Facebook en via de lokale dorpskrant kwamen er 15 mensen op af. Er bleek behoefte te zijn aan een punt waar mensen samenkomen; een kopje koffie drinken of een leuk activiteit doen. Een plek om in contact te komen met elkaar en waar je, als je elkaar vertrouwt, ook om hulp en ondersteuning kunt vragen. Daaruit is toen de Buurtkamer ontstaan.’
Petra Teunissen nam na anderhalf jaar het stokje over van de eerste programmamaker. ‘Pia had in het eerste jaar presentaties gegeven over SOW aan de sociale partners. Daarna volgde een grote bijeenkomst voor ouderen. Daar spraken ze met elkaar over wat goed gaat en wat beter kan. Een van de wensen, waar we mee aan de slag gingen, was een ontmoetingsgids. De ouderen wilden graag activiteitenoverzicht. Dit was erg versnipperd; meerdere organisaties hielden een activiteit op de dinsdagochtend. Er werd geluisterd naar de stem van ouderen en de gids kwam er! Of deze goed werkt, konden we niet direct meten omdat er in 2021, door corona, weinig activiteiten waren. Wel hoorde ik dat de ouderen de gidsen bewaren omdat deze ook veel informatie bevatten over wat je moet doen als je bepaalde hulp nodig hebt. De laatste editie stond weer vol met activiteiten en daar kwamen de mensen wel op af.’
Monique Bodegom nodigde zichzelf uit bij Sociaal Netwerk Assen, een overleg van ruimt 20 organisaties waaronder ook de diaconieën. ‘Ik bereikte in een keer heel veel organisaties. Daarna nodigde ik mijzelf bij de organisaties afzonderlijk uit. Dit was in het voorjaar van 2020 en we weten allemaal wat er toen gebeurde. Door corona werd het extra duidelijk dat veel vrijwilligersorganisaties drijven op ouderen, ook in het bestuur. Alles lag stil en men wilde wachten tot het voorbij was. Dat ging nog wel even duren dus ik ben mijn focus gaan verleggen. Wat snijdt er nog meer aan het thema eenzaamheid? Dat is zingeving, want als je zingeving ervaart dan is er minder plaats voor eenzaamheid. Ik wilde laten zien hoe ouderen zingeving ervaren en hoe zij dat doen en wat dit hen oplevert. Andere ouderen kunnen daardoor misschien geïnspireerd raken om zelf ook in hun kracht te staan en van waarde te zijn. Zo kunnen zij ook zingeving ervaren en dus minder eenzaam worden.’
Beeldvorming
Ouderen worden vaak te eenzijdig benaderd als zijnde kwetsbaar en hulpbehoevend. Bestaande activiteiten, of bestaand beleid, voor ouderen zijn nogal eens gebaseerd op onjuiste en generaliserende beeldvorming over de doelgroep en doen geen recht aan de diversiteit, wensen en mogelijkheden van ouderen. De programmamedewerkers van Samen Ouder Worden werken hard om de beeldvorming te veranderen.
Monique startte met de interviewreeks Mensen maken Assen in de lokale krant. ‘Ik ben compleet verschillende ouderen gaan vragen naar hun verhaal. Wat hebben ze om handen? Wat geeft hun voldoening en waar halen ze plezier uit? Zo heb ik veel ouderen gesproken over hun vrijwilligerswerk. De verhalen inspireerden of resulteerden in een hulpvraag of in een vrijwilliger. Na tien portretten vond ik het leuk om een nieuwe insteek te kiezen en ben ik gestart onder de naam Samen Ouder Worden waarin ik het accent verlegde naar het sociaal pensioen. Ik wijs ouderen erop om bewust te zijn hoe je sociaal pensioen opbouwt. Zinrijk oud worden gaat niet vanzelf. Om plezierig oud te worden, moet je zelf ook iets doen. Deze verhalen laten opnieuw veel verschillende ouderen aan het woord. Zo is er iemand die het roer compleet heeft omgegooid en een winkeltje is begonnen waar ze wekelijks soep serveert voor de buurt. Dat is iemand die een andere draai aan haar leven geeft vanuit het oogpunt: ik wil betekenisvol zijn binnen mijn eigen wijkje en zo nieuwe contacten opdoen.’
Met als voorbeeld Assen, is ook Petra gestart met een interviewreeks in de lokale krant: Mensen maken Barendrecht. ‘Met deze verhalen wil ik laten zien hoe actief deze mensen zijn voor de samenleving. Dat is ook wat ik telkens opnieuw benadruk in het overleg Wijkgerichte aanpak ouderen, maar ook in andere allianties in het welzijnskader in de gemeente. Praat niet alleen over ouderen als zwak en hulpbehoevend en een probleem, maar ga uit van de kracht van de ouderen!’
'Zinrijk oud worden gaat niet vanzelf'
Irene geeft aan dat voor haar de missie van sociaal werk geslaagd is als de scheidslijn tussen de rol van de vrijwilliger en die van de bewoner verdwijnt. ‘De budgethouder van onze Buurtkamer heeft een zware handicap. Op een dag nam hij zijn Vogelgids mee en ging vertellen over vogels. Ik zag dat hij zichzelf aansprak op een andere rol en dat was niet de rol van hulpbehoevende persoon die naar de Buurtkamer komt voor het contact. Dit is een bewoner die zelf heel actief bijdraagt aan het programma van de Buurtkamer. Mensen zijn daardoor op een andere manier naar hem gaan kijken en luisteren.’
Mee blijven doen
Uit de monitor van Movisie blijkt er in de loop van het programma een verschuiving plaats te vinden. Er komt een zwaarder accent te liggen op de mogelijkheden van ouderen om zelf bij te dragen en hun wens naar zingeving en actief participeren in de samenleving.
Esther Eggenkamp wijst op de voordelen: ‘Als je langer meedoet, heb je veel meer energie. Je blijft betrokken bij de maatschappij. Het ontmoeten van andere mensen doet je goed. Je vergeet je zorgen even of deelt je zorgen. Ook al ben je oud en kwetsbaarder, als je van betekenis kunt zijn voor een ander geeft dat een goed gevoel.’ Esther heeft vele voorbeelden, maar kiest er een uit: ‘De coördinatie van de burenhulpdienst wordt gedaan door een oudere vrijwilliger. Deze vrijwilliger heeft astma en voelt zich, onder meer door corona, erg alleen. Ook had zij veel zorgen door een verslaafd kind. Via de telefoon komt deze vrijwilliger in contact met anderen. Zo belt er regelmatig een oudere waarmee de vrijwilliger vaak uren kan praten. Ze weten niet van elkaar waar ze wonen, maar door het regelmatige contact voelen ze zich allebei minder eenzaam. De wereld van de vrijwilliger is opengegaan door de telefoon van de Burenhulpdienst.’
Petra vult aan dat vrijwilligerswerk structuur en een dagindeling geeft. ‘Het zorgt voor onmisbare sociale contacten, want je werkt altijd met mensen samen. En het allerbelangrijkste is het gevoel van zingeving. Mensen doen ertoe, ook als ze 80 zijn. Ik zie bij ouderen, met wie ik wat vaker omga, wat een kracht daarvan uitgaat als iemand van 80 iemand van 85 mee op sleeptouw neemt. Ja, dat soort verbindingen zijn heel erg belangrijk.’
In Oudesluis is een beweging in gang gezet van het dorp waar men woont en elkaar groet naar een community: een gemeenschap waar mensen er voor elkaar willen zijn. Belangrijke voorwaarde is elkaar (op een andere manier) leren kennen en ontmoeten. Irene is erg tevreden over hoe mensen zich in een klein dorp voor elkaar inzetten: ‘We voorzien in een behoefte. Mensen kunnen hun verhaal aan elkaar kwijt als dat nodig is. Ik zie dat mensen ook met hulpvragen bij elkaar aankloppen. Elkaar naar het ziekenhuis of een testlocatie rijden. Mensen bieden spontaan hun hulp aan. Ik begrijp van de betrokkenen dat ze op deze manier zinvol en betekenisvol zijn. Dat is een manier of middel om op een fijne manier oud te worden; in contact zijn met anderen en zo nodig ook iets doen voor ouderen. Er komen wekelijks zo’n 15 tot 20 bezoekers in onze Buurtkamer.’
'Mensen doen ertoe, ook als ze 80 zijn'
Voor en door ouderen
Een van de succesfactoren is om niet over ouderen te praten, maar met ouderen in gesprek te gaan. Hiervoor worden verschillende routes gevolgd om bij de ouderen uit te komen. Esther vond de weg naar ouderen via de samenwerking met In de buurt 033. Irene kende als bewoner de mensen in haar dorp. Monique zocht contact via een netwerk. Pia, de voorganger van Petra, organiseerde in 2019 een grote bijeenkomst met en voor ouderen. Corona zorgde in 2020 op dat vlak wel voor uitdagingen. Juist omdat mensen boven de 70 als kwetsbaar werden gezien. Dat bemoeilijkte de fase van contact leggen. Er werden alternatieve routes gevonden om met ouderen in contact te komen, zoals online, storytelling, etc.
In Oudesluis komt het succes volgens Irene deels doordat zij zelf in het dorp is opgegroeid en woont. ‘Ik ken de ins and outs van het dorp en ken de mensen redelijk goed. Daarnaast is de Buurtkamer laagdrempelig. De groep ouderen, die aanwezig was op de online bijeenkomst, is actief bij de kwetsbare ouderen in het dorp op bezoek gegaan. Ze vertelden de mensen over de bijeenkomst en vroegen naar hun mening. Wat hebben zij nodig om goed oud te worden in Oudesluis? Deze 1 op 1 benadering heeft gewerkt en zo konden we veel ouderen betrekken.’
Esther ervaarde direct dat er in Amersfoort draagvlak was voor Samen Ouder Worden. ‘Dat kwam door de open structuur en doordat men hier open staat voor nieuwe initiatieven. Zij kenden mij niet, maar ik mocht mijn verhaal doen over SOW en over Vier het Leven. In de buurt 033 bracht mij in contact met de buurthulpnetwerkers. Zij halen in de wijk bewonersinitiatieven op en helpen bewoners om dit voor elkaar te krijgen. Deze werkwijze sloot goed aan bij Samen Ouder Worden.’
Monique wist met haar reeks verhalen de aandacht van welzijn en de gemeente Assen te trekken. ‘Samen hebben we een enquête uitgezet onder de bewoners van 55+ en ouder. We kregen 320 reacties en veel interessante data. We zien een verschil in motivatie in de leeftijdscategorieën: 55+, 65+ en 75+. De ene groep wil het vooral leuk hebben en de oudste groep wil vooral betekenisvol zijn. Zo zien we ook verschillen in het soort vrijwilligerswerk. We wilden deze resultaten in een fysieke bijeenkomst delen, maar door corona werd het een online bijeenkomst. Het was een leuke energieke avond met veel ideeën. Er ontstond een groep mensen die handen en voeten gaan geven aan deze ideeën en concreet iets gaan organiseren. Onder de respondenten zaten veel mensen die nog nooit vrijwilligerswerk hadden gedaan, maar aangaven dit wel te willen. Dat is een prachtig potentieel.’
Petra heeft in Barendrecht door Samen Ouder Worden een verdiepingsslag kunnen maken. ‘Wij worden nu meer gezien als kennispartner over ouderen en zorg. Met name over vrijwillige inzet voor en door ouderen. Dat is ook voor de toekomst van Present Barendrecht heel belangrijk.’
Voor het meerjarige Samen Ouder Worden programma voert Movisie een monitor uit om het verloop en de uitkomsten in kaart te brengen. Uit de monitor komen trends, signalen en resultaten op basis van vragenlijsten onder lokale programmamedewerkers, samenwerkingspartners en vrijwilligers van verschillende gemeenten die aan het programma deelnemen. Samen Ouder Worden is een 4-jarig programma van NOV (Vereniging Nederlandse Organisaties Vrijwilligerswerk) en 11 (vrijwilligers)organisaties: Handjehelpen, Humanitas, IPSO, KBO-PCOB, MantelzorgNL, NPV, Rode Kruis, Stichting Present, Stichting Vier het Leven, NOOM en TijdVoorActie.
