De Wachter gelooft niet in grote, van bovenaf geïnitieerde programma’s die eenzaamheid willen bestrijden, wél houdt hij een gloedvol betoog voor een programma voor al die initiatieven, die het samen leven stimuleren.

‘We bestaan in het samen zijn’

De Wachter weet dat hij grote maatschappelijke thema’s in zijn boeken aansnijdt, maar dat doet hij -  zegt hij nadrukkelijk - als psychiater en níet als sociale wetenschapper. ‘Mijn wereldbeeld is het wereldbeeld van een mens in verbinding. Het relationele is de bril waarmee ik naar de wereld kijk.’

Hij zal het regelmatig in het gesprek benadrukken: het is de subjectieve werkelijkheid van de verhalen van de mensen in zijn beroepspraktijk die de grondstof vormen van zijn boeken. Zijn fundamentele overtuiging: ‘We bestaan in het samen zijn’. Wanneer mensen zich niet meer met anderen verbonden voelen, valt de bodem onder hun bestaan weg en zijn gevoelens van leegte, depressie en eenzaamheid het resultaat. Hij typeert onze tijd als een atomaire samenleving.

Fotografie: Universitair Psychiatrisch Centrum KU Leuven ofwel UPC KU Leuven.

Eenzaamheid is de realiteit

De Wachter vertelt enthousiast over de jongste roman van de Franse schrijver Michel Houellebecq Sérotonine. De Wachter: ‘Er is nooit beter over eenzaamheid geschreven dan door Houellebecq! Ik provoceer, maar de romanliteratuur zegt mij meer over de menselijke existentie dan twintig jaargangen America Journal of Psychiatry of Sociology. Maar het is zeker belangrijk om vragenlijsten naar 1000 mensen te sturen waarvan er dan 500 zeggen dat ze zich eenzaam voelen. Het is belangrijk dat vastgesteld wordt dat eenzaamheid een realiteit en niet de mening van een psychiater is.’

Eenzaamheid treft alle leeftijden

De Wachter beaamt dat hij in zijn praktijk zowel oudere als jongere mensen treft die lijden onder eenzaamheidsgevoelens. ‘Niet alleen de oude weduwnaar die treurt om zijn geliefde die na 60 jaar huwelijk is verdwenen, maar ook de jonge mens die in de bloei van zijn leven is, ogenschijnlijk alles heeft, die er goed uitziet, is eenzaam.’

'Het is het lot van de mens om te worstelen met zijn eenzaamheid’

Volgens De Wachter is eenzaamheid van alle tijden. ‘Men zal maar een homoseksuele jongen zijn in een gereformeerd dorp in de jaren vijftig in de Nederlandse samenleving. Ik kan me voorstellen dat die eenzaamheid verschrikkelijk moet zijn geweest. Maar we zijn uit het paradijs verdreven. Het is het lot van de mens om te worstelen met zijn eenzaamheid, perfect zal het nooit meer zijn.’

Niet alleen, toch eenzaam voelen

Tegelijkertijd wijst hij in zijn boeken op verschillende maatschappelijke ontwikkelingen die in onze tijd hechting, verbinding en gemeenschapszin compliceren, zoals de prestatiemaatschappij, de explosieve verstedelijking, individualisering (‘het juk van de vrijheid’), het verbrokkelen van (familie)relaties en de digitale revolutie. Hij benadrukt dat ook mensen die niet alleen zijn zich eenzaam kunnen voelen. Ze hebben een partner, kinderen, collega’s op het werk en toch zijn er de wanhopige gevoelens van eenzaamheid.

‘Eenzaamheid los je niet op met leukigheid’

De Wachter kijkt licht verschrikt als ik vertel over landelijke en grootstedelijke programma’s die in Nederland vanuit overheden zijn opgezet om eenzaamheid aan te pakken, te verzachten en voorkomen. ‘Nu zeg ik weer iets provocatiefs, maar ik heb soms het gevoel dat het hoog op de agenda zetten van het thema eenzaamheid en er vervolgens alles aan willen doen, mensen nog dieper in hun eenzaamheid drukt. Je krijgt een briefje in de bus: vanavond buurtfeest! Als u niet kan komen, dan bellen we aan en komen we u halen. Leuk! Ik denk dat dat voor een eenzame mens de strop is. Ik druk me fors uit. Maar eenzaamheid is niet zo maar op te lossen met leukigheid.’

De politiek kan eenzaamheid niet oplossen

Als psychiater is hij zelf heel voorzichtig met benoemen. Door gevoelens te benoemen, kun je juist mensen daarop vastpinnen en stigmatiseren. Dat betekent níet dat De Wachter geen rol voor de overheid ziet. Utopia bestaat niet, maar Scandinavische verzorgingsstaten laten zien dat een uitgebalanceerd sociaal systeem belangrijk is: goed onderwijs, een juridisch systeem dat onrecht aanpakt. ‘Zorgen dat de ongelijkheid niet te groot wordt, dat mensen voldoende verzorging krijgen en zich veilig voelen, dat armoede en uitsluiting bestreden worden. Dát kan de politiek doen, de eenzaamheid kan de politiek niet als zodanig oplossen.'

Kunnen we als samenleving aanvaarden dat niet alles op te lossen is?

Stoppen met denken dat we allemaal perfect moeten zijn

Hij zegt met deze uitspraak niet de cynici in de kaart te willen spelen. ‘Oh, moeten we met eenzaamheid leren leven? Stop de subsidies maar! Nee, ik bedoel: kunnen we niet het tekort van het bestaan ook een stukje meenemen in onze cultuur en stoppen met het denken dat we allemaal perfect en succesvol moeten zijn? Dat we allemaal een zwemvijver in onze tuin moeten kunnen laten graven en vijf keer per jaar stedentrips door de wereld moeten maken. Kunnen we als samenleving aanvaarden dat niet alles op te lossen is? Hoe kunnen we leven met de eenzaamheid, want door ze te willen wegduwen, vergroten we ze nog.’

Kleinschalige initiatieven

De Wachter zegt als psychiater altijd aan de kant van de hoop te staan en met zijn cliënten naar verbinding te zoeken ‘in de buitenwereld’. Die verbinding kan volgens hem alleen op microniveau gerealiseerd worden, binnen gemeenschappen en binnen een familiale context.

‘Ik geloof heel erg in kleinschalige initiatieven die vanzelf ontstaan'

‘Ik geloof heel erg in kleinschalige initiatieven die vanzelf ontstaan, probeer die te koesteren. Probeer daarbij aan te sluiten.’ Hij bepleit een programma voor het samen leven waarbinnen kleinschalige bottom-up-initiatieven zo nodig gefaciliteerd worden en waarbij de overheid vooral niet in de weg loopt.

Als eenzaamheid niet is op te lossen

De Wachter illustreert zijn betoog met een relaas over zijn twee jaar geleden overleden vader, die na het overlijden van zijn vrouw ‘heel eenzaam’ werd. Zijn vader woonde nog lange tijd alleen, maar wilde bijvoorbeeld niks te maken hebben met een project van de post, waarin postbodes de tijd kregen om met bewoners een praatje te maken. ‘Die eenzaamheid van mijn vader was eigenlijk niet op te lossen, hij miste mijn moeder, wij deden ons best. Later werd de vader ziek, maar ook in het ziekenhuis hield de man bezoek op afstand. Ook daar was hij zeer ongelukkig, hoewel hij nooit aan de buitenwereld gezegd heeft dat hij ongelukkig was. En er was niks aan te doen. Als je tegen hem zei: ga eten in de zaal met de andere mensen, was dat voor hem de hel. Bezoek moest hij niet. hij wilde alleen mij en mijn broer.’

Interview door: Radboud Engbersen