Plezier in het hier en nu

Kunst verlicht de mantelzorger en geeft een persoon met dementie zijn identiteit terug, ook al is dat tijdelijk. Wetenschapsjournalist Mark Mieras stelt dat de activering van het brein door uitdagende mentale activiteiten - zoals muziek, theater of dans - de hersenen verrijken. Daardoor zijn ze minder kwetsbaar voor de symptomen van dementie.

Hoe ziet die verrijking er uit?

‘In het algemeen geldt dat kunst een zintuigelijke ervaring is die zich in het hier en nu afspeelt. Mensen met een ziekte als Alzheimer leven continu in het hier en nu. De dagelijkse confrontatie met het verleden of de toekomst vormt een bron van verwarring. Het mooie van kunst - muziek, schilderen, dansen of naar een museum gaan - is dat het voor iedereen een ervaring in het hier en nu is. Dat schept gelijkheid, een soort verbroedering tussen zij die Alzheimer hebben en zij die het niet hebben. Dus ook tussen mantelzorgers en cliënten. Voor mensen met Alzheimer is de sociale band met hun directe omgeving van groot belang. Deze band vormt veelal de basis voor een mantelzorger om überhaupt zijn werk te doen. Maar het wordt voor de vader of moeder of broer die aan het dementeren is, steeds moeilijker om deze band gestalte te geven. Daardoor kan er geleidelijk vervreemding optreden. Activiteiten waarbij je die sociale band versterkt, zijn heel belangrijk.’

Het verre verleden kan geactiveerd worden via zintuigelijke ervaringen zoals muziek of beeldende kunst

Wat gebeurt er in het brein bij dementie?

‘Dementie is een proces van desintegratie: een geleidelijk uit elkaar vallen. De hersenen raken geen informatie kwijt, maar die wordt onvindbaar. Oudere herinneringen zijn niet meer op te roepen. Recente gebeurtenissen kunnen niet meer worden toegevoegd. Het verre verleden, de wortels, kunnen echter wel geactiveerd worden via zintuigelijke ervaringen zoals muziek of beeldende kunst. Het moet wel gaan om voor de persoon bekende kunst en cultuur. Dus onderwerpen uit het eigen verleden van de mensen, uit het eigen persoonlijke museum. Zo kan het voor mensen die veel met muziek hebben een hele mooie manier zijn om via muziek hun identiteit voor een moment terug te vinden. In feite activeer je daarmee de tijdreismachine waardoor ook mensen met dementie weer eventjes een diepte in de tijd ervaren.’

Is kunst voor mensen met of zonder dementie gelijk?

‘Bij het ervaren van kunst moet je mensen met Alzheimer serieus nemen. Uit een psychologisch onderzoek naar het vermogen van mensen met dementie om schoonheid te ervaren, blijken zij hier zelfs beter in te zijn dan mensen zonder dementie. Zij zijn zeer consistent in het rangschikken van schilderijen op voorkeur, ook al weten ze na een uur niet meer dat ze al eerder hebben meegewerkt. Hun waardering van kunst is op geen enkele manier aangetast. Ze zijn nog even goed in staat om in het moment van het schilderij te genieten. Als het gaat om zelf actief aan kunst deelnemen, worden andere vermogens aangeboord. Om plezier te ervaren, moet perfectionisme aan de kant worden gezet. Men moet zich overgeven aan de kunst. Dit geldt zowel voor mensen met als zonder dementie. Ook daarin zien we gelijkwaardigheid. Samen gaan zij het experiment aan en hebben zij plezier bij het scheppen.’

Mark Mieras

Wat werkt in het kunstaanbod voor mensen met dementie?

‘In het programma Onvergetelijk van het Stedelijk Museum en het Van Abbemuseum werden de begeleiders getraind om het proces centraal te stellen. Het gaat om de ervaring en wat die teweegbrengt, niet over informatie en kennis over de schilderijen. Binnen het programma is er veel lege ruimte. Deze wordt gevuld door spontane vragen die opkomen, maar ook voor momenten van ontroering. Het is anders dan waar het meestal bij cultuureducatie om draait: het bouwen aan een basis waardoor mensen geïnteresseerd raken. Voor mensen met dementie is de ervaring in het hier en nu belangrijk. Een methode zoals de Visual Thinking Strategie, waarin je kijkt vanuit de zintuigelijke ervaring, werkt voor zo’n groep beter dan kijken vanuit opgedane kennis. Wanneer iemand ervaart dat hij er nog toe doet, dat hij mee kan doen, partner kan zijn in het proces, dan heeft dat een positief effect op de eigenwaarde. En die eigenwaarde, het gevoel dat je leven van waarde is, verbetert het ziekteverloop, zo blijkt uit onderzoek.’

Waarom is het belangrijk om iets te weten over iemands verleden?

‘Elk brein heeft zijn eigen aanleg, ook om iets met kunst te doen. Sommige breinen zijn meer motorisch en dan ligt dans voor de hand. Anderen zijn erg auditief of visueel en dan ligt muziek of beeldende kunst voor de hand. Bij dementerenden geldt dat je op zoek moet gaan naar dingen die er al zijn. Deze groep heeft niet echt meer de mogelijkheid om iets te ontwikkelen door scholing. Dat is een brug te ver. Het is belangrijk om met de interventie aan te sluiten bij het persoonlijke verleden van de deelnemer. Dan bereiken we het grootste effect: plezier. Plezier gaat gepaard met dopamine waardoor onze hersenen zich kunnen ontwikkelen om nieuwe verbindingen te scheppen. Als je plezier wilt bereiken bij mensen moet je goed naar die mensen kijken en ze niet allemaal in dezelfde bus stoppen naar hetzelfde evenement.’

Waarom blijven veel mensen kunst zien als iets leuks in plaats van een effectieve interventie?

‘Het resultaat gaat veel verder dan een fijn tijdverdrijf. Samen kunst beleven schept een andere realiteit. Iemand doet weer mee. Als de hersenen weer gaan draaien, zie je dat de achteruitgang vaak kan worden afgeremd of soms zelfs tijdelijk wordt omgekeerd. Ook voor de mantelzorger kan kunst een positief effect teweegbrengen. Zo kan het contact met hun dementerende vader of moeder worden verdiept. Ook met andere mantelzorgers kan in het experiment, in het plezier en de ontroering een nieuw sociaal netwerk ontstaan. Dit doorbreekt hun isolement en zorgt dat zij beter in staat zijn om de rol van mantelzorger te dragen. Zo is de interventie veel meer dan alleen samen een middag genieten in het museum. Samen kunst beleven kan zorgen dat deze mensen beter zijn opgewassen tegen de uitdaging van het leven. Dan is kunst dus een diepte-investering.’

Saskia van Grinsven, senior adviseur bij Movisie en auteur van het dossier Wat werkt bij culturele interventies voor ouderen: ‘De kracht van kunst voor de aanpak van maatschappelijke vraagstukken is groot. Kunst spreekt de taal van emotie, raakt de harten van mensen en nodigt zo uit tot ander gedrag. Het draagt bij aan individuele ontplooiing, participatie en gezondheid. En om dat te bereiken, pleiten we voor meer samenwerking tussen de kunstsector en de sociale sector. We nodigen iedereen uit om over de grenzen van de eigen discipline heen te  kijken: neem de schotten weg in beleid, budget en praktijk. Movisie ondersteunt hier graag bij. In het Wat werkt bij-dossier worden bevorderende factoren beschreven die bijdragen aan een succesvolle culturele interventie, zoals begeleiding door professionele kunstenaars. Ook voor mensen met dementie zijn deze werkzame elementen grotendeels van toepassing. Belangrijk is om ruimte te laten voor het onverwachte, om aan te sluiten bij de aard van de mensen en ook de mantelzorger te betrekken.’

Dit artikel is verschenen in Movisies.