Racisme-definitie van staatssecretaris raakt kant noch wal
Een zelfbedachte definitie van racisme van Marnix van Rij, staatssecretaris Fiscaliteit en Belastingdienst, zette Amma Asante en Hanneke Felten van het Kennisplatform Inclusief Samenleven (KIS) ertoe een opiniestuk te schrijven voor NRC. Dat leverde een uitnodiging op van de Belastingdienst. Amma Asante kijkt terug.
Met dank aan de Black Lives Matterbeweging werd institutioneel racisme twee jaar terug ook in Nederland stevig op de kaart gezet. Om te achterhalen wat institutioneel racisme precies is, of hiervoor bewijs is dat het ook in Nederland speelt en of er effectieve aanpakken voor handen zijn, deden we bij het Kennisplatform Inclusief Samenleven onderzoek hiernaar. We zochten het uit en bekeken een hele reeks aan empirische studies die verschenen tot eind 2020. Op basis van dit onderzoek stelden we dat de term institutioneel racisme betrekking heeft op racisme dat is ingebed in instanties, zoals uitkeringsinstanties of de Belastingdienst. Maar het kan ook een institutioneel veld zijn, zoals de arbeidsmarkt, gezondheidszorg, woningbemiddelingssector of het onderwijs.
Wat is het?
Institutioneel racisme betekent dat de processen, het beleid en de geschreven en ongeschreven regels van instituten ertoe leiden dat er ongelijkheid is tussen mensen van verschillende afkomst, huidskleur of religie. Het gaat om twee typen regels of processen:
- Regels of processen die expliciet onderscheid maken en de bedoeling hebben om ongelijkheid te creëren.
- Regels of processen die niet expliciet onderscheid maken tussen groepen, maar in de praktijk wel ervoor zorgen dat de ene groep benadeeld wordt en de andere groep bevoordeeld.
Kenmerkend is dat institutioneel racisme structureel en collectief is: het gaat niet over incidenten en het gaat niet over het handelen van een specifieke medewerker van een instituut.
Racisme zou niets te maken moeten hebben met intenties, maar alles met uitkomsten
Bewijs
Het onderzoek wees uit dat institutioneel racisme ook in Nederland voorkomt op de arbeidsmarkt, de woningmarkt, bij de politie en in het onderwijs. Voor de ene sector is meer onomstotelijk bewijs dan voor de andere. Voor de arbeidsmarkt en woningmarkt is er bijvoorbeeld onomstotelijk bewijs dat er structurele discriminatie plaatsvindt. Bewezen is namelijk dat iemand met een Nederlandse naam meer kans heeft om door de eerste ronde van een selectieproces te komen dan iemand met bijvoorbeeld een Arabisch klinkende naam.
Toeslagenaffaire
De toeslagenaffaire van de Belastingdienst is op dit moment de meest recente aanwijzing van institutioneel racisme in Nederland. Dit heeft ertoe geleid dat in het coalitieakkoord Omzien naar elkaar, vooruitkijken naar de toekomst van december 2021 expliciet is opgenomen dat er binnen onze samenleving geen plek is voor institutioneel racisme. De regering roept hierbij overheids- en uitvoeringsorganisaties op om het goede voorbeeld te geven in de aanpak van institutioneel racisme.
Fraudesysteem
Eind maart van dit jaar publiceerde de NOS een artikel over twee onderzoeken van accountants- en belastingadviseur PwC over de Fraude Signalering Voorziening: het fraudesysteem van de Belastingdienst. Uit de onderzoeken zou blijken dat ambtenaren bepaalde mensen eruit pikken voor een strengere controle op fraude. De gevolgen hiervan konden desastreus zijn. Ze kregen geen schuldsanering of studiefinanciering of kwamen in de financiële problemen.
De ambtenaren maakten gebruik van handleidingen waaruit blijkt dat de inschattingen van frauderisico’s waren gebaseerd op persoonskenmerken, nationaliteit en leeftijd. Ook is gekeken naar ‘giften aan moskee’ en stond er een ‘daderprofiel’ in de handleidingen: ‘iemand met onder meer een laag inkomen, een modaal loon, doorgaans jong (...) en vaak van buitenlandse afkomst’ werd extra in de gaten gehouden.
Niet toevallig
Het bestaan van een handleiding, het maken van onderscheid en het slechter behandelen van mensen op basis van hun religie of herkomst zijn aanwijzingen van institutioneel racisme. Daar kan niemand nog omheen. Het gebeurde namelijk niet door toevallige individuele medewerkers, maar vormde onderdeel van de processen en regels in de organisatie. Het is overigens niet de eerste keer dat aanwijzingen zijn gevonden van institutioneel racisme bij de Belastingdienst. Eerder bleek dit ook uit onderzoeken van de Autoriteit Persoonsgegevens en de Nationale Ombudsman.
Marnix van Rij
In dat kader heeft het ons verbaasd toen de overheid bij monde van Marnix van Rij, staatssecretaris Fiscaliteit en Belastingdienst, in een reactie op het zoveelste bewijs van institutioneel racisme bij de Belastingdienst zich beriep op de intenties. Volgens Van Rij moet er namelijk sprake zijn van bewust handelen voordat gesteld kan worden dat sprake is van institutioneel racisme. Ook stelde hij dat pas sprake is van racisme bij ‘stelselmatig en bewust vernederen’.
Ambtenaren maakten gebruik van ‘daderprofielen’ bij inschattingen van frauderisico’s
Belastingdienst
Deze zelfbedachte definitie van racisme raakt kant noch wal en vormde de aanleiding voor Hanneke Felten en mij, onderzoekers bij het Kennisplatform, om een opiniërend artikel te schrijven dat eind maart 2022 werd gepubliceerd in NRC. We vonden het belangrijk om dit moment te markeren en deze gedachtegang te corrigeren, omdat veel mensen denken dat iets pas racistisch is wanneer het ook zo bedoeld is. Racisme ontkennen zien we vaker. Dat heeft onder meer te maken met een gebrek aan kennis van racisme in het heden en het verleden. Racisme zou niets te maken moeten hebben met intenties, maar alles met uitkomsten. De uitkomsten kunnen namelijk grote maatschappelijke gevolgen hebben. Voor slachtoffers kunnen de gevolgen desastreus zijn, zoals bij de toeslagenaffaire.
Dit pleidooi kon rekenen op veel reacties. Het artikel werd met name op sociale media veelvuldig gedeeld en becommentarieerd. En een dag na de publicatie ontvingen wij als onderzoekers een uitnodiging van de Belastingdienst voor een gesprek. Dit gesprek vindt binnenkort plaats.
En nu?
Ondertussen werken wij als onderzoekers met het team door aan het volgende onderzoek: hoe institutioneel racisme zich in de praktijk manifesteert bij de lokale overheid en welke nieuwe inzichten dit oplevert voor professionals die bij de overheid werken. De verwachting is dat we de bevindingen begin 2023 kunnen publiceren.
Dit artikel verscheen eerder in MOVISIES, juni 2022. Ons relatieblad MOVISIES verschijnt drie keer per jaar en een abonnement is gratis.