Positief contact zorgt ervoor dat mensen meer empathie en begrip voor elkaar krijgen. En tegelijkertijd worden ze minder angstig voor elkaar. De afgelopen jaren hebben Movisie en Kennisplatform Inclusief Samenleven (KIS) kennis uit deze onderzoeken samengebracht in een Wat-werkt-bij dossier en in de Wij(k)verbinder. De online tool Wij(k)verbinder helpt maatschappelijke initiatieven en sociaal professionals om ontmoetingsactiviteiten te organiseren. Deze activiteiten dragen bij aan het overbruggen van etnisch, culturele en religieuze verschillen die anders zouden kunnen leiden tot ongemak, spanningen of zelfs escalatie tussen groepen mensen. Maar mensen verschillen natuurlijk op veel meer punten van elkaar dan alleen etnisch, cultureel en religieus. Vanuit gemeenten en sociaal professionals krijgen we daarom regelmatig de vraag of sociaal contact ook werkt om andere verschillen te overbruggen.

Andere scheidslijnen en sociaal contact

Niet elk verschil wordt direct een scheidslijn wat leidt tot polarisatie. Vaak gebeurt dit pas naar aanleiding van een hot topic in het maatschappelijke debat, bijvoorbeeld over vluchtelingenopvang. Of bij een gebeurtenis of ontwikkeling die zorgt voor verandering in de wijk en het dagelijks leven van mensen. Bijvoorbeeld het bouwen van dure nieuwe koopwoningen in de wijk. En meestal is het dan een mix van verschillen die ten grondslag ligt aan de polarisatie. Denk aan verschil in leeftijd, opleidingsniveau en inkomen, en ook politieke voorkeur en verschillende meningen. Er zijn diverse situaties waarin die verschillen zich kunnen manifesteren. Movisie-onderzoekers hebben vier polariserende situaties onder de loep genomen. Het gaat om:

1. botsende belangen en perspectieven bij vluchtelingenopvang;
2. botsende leefstijlen/wensen bij gentrificatie;
3. verschillende meningen over hot topics in het maatschappelijk debat;
4. ervaren overlast en onveiligheid door gedrag van jongeren.

Contact werkt om verschillen te overbruggen

Voor elk van deze situaties is er gesproken met wijk-/gebiedsmanagers en wijkadviseurs die werkzaam zijn in zes stedelijke gemeenten in Nederland. En wat blijkt? In alle situaties wordt ingezet op het vergroten van ontmoeting en sociaal contact. Vaak worden initiatiefnemers en sleutelfiguren door gemeenten ondersteund om de ontmoeting te stimuleren. Want contact werkt om verschillen te overbruggen.

Daarmee is niet gezegd dat het gemakkelijk is om ontmoeting te stimuleren in gepolariseerde situaties. Want vaak hebben mensen weinig zin om een ontmoeting aan te gaan, zo blijkt uit de gesprekken. En hoe meer mensen tegenover elkaar komen te staan, des te moeilijker het is om mensen bij elkaar te brengen. Hoe pak je het organiseren van ontmoetingen aan? Waar moet je goed bij stilstaan?

Vier tips voor het creëren van ontmoetingen tussen groepen mensen

KIS gaf al eerder een aantal behulpzame tips bij ontmoeting tussen mensen met verschillende culturele/religieuze achtergronden. Die tips kwamen terug in de gevoerde gesprekken, maar nu in relatie tot andere scheidslijnen. Opvallend was dat voor de vier verschillende situaties aanvullend nog een aantal overeenkomstige aandachtspunten en tips naar voren kwamen om ongewenste polarisatie te voorkomen en aan te pakken. Hieronder delen we vier tips voor het creëren van ontmoetingen tussen groepen mensen die verschillend denken.

1. Gebruik de publieke ruimte

Mensen van verschillende groepen komen elkaar daar toch al tegen. Dat maakt het een natuurlijke plek om onderling contact te stimuleren. Het verbreden van het gebruik van publieke ruimte, zodat meer mensen ervan gebruik maken, bouwt voort op dit principe.

De publiek ruimte in de buurt biedt mogelijkheden om mensen te verleiden tot interactie. Dit blijkt ook uit een recent rapport van KIS. Mensen leren elkaar in de buurt en passant oppervlakkig kennen. Ze herkennen elkaar van gezicht, ze weten welke mensen in hun omgeving wonen. Dit zorgt voor publieke familiariteit en verlaagt de drempel om met elkaar in gesprek te gaan. Ook is de publieke ruimte een plek waar jongerenwerkers, wijkteams, vrijwilligersorganisaties en gemeenteambtenaren laagdrempelig aanwezig kunnen zijn. En zelf de ontmoeting met bewoners aangaan. Een goed voorbeeld uit een van de interviews is een speeltuin in een wijk in Utrecht. Daar komen kinderen spelen en er is een buurtpastoraat aanwezig dat veel ondersteuning biedt aan mensen in de wijk. Door de koppeling met de speeltuin biedt het buurtpastoraat een laagdrempelige ingang. En dat werkt. Een brede groep mensen maakt gebruik van de publieke ruimte, waardoor veel mensen elkaar – in eerste instantie oppervlakkig – leren kennen. Het kan helpen om het gebruik van de publieke ruimte te verbreden, door in de ruimte plek te bieden aan de behoeften van verschillende groepen en ook services vanuit de gemeente aan te bieden. Dit kan ontmoeting gemakkelijker maken.  

2. Zorg voor een gemeenschappelijk doel

Een wijkmanager gaf als voorbeeld dat nieuwkomers – de eigenaren van de nieuwe koopwoningen – in een volkswijk activiteiten organiseren om hun wijkbewoners te ontmoeten. Geen van de zittende wijkbewoners komen daar vervolgens op af. Dat stelt de organisatoren teleur. Vaak stoppen de nieuwkomers daardoor met het organiseren van activiteiten in de wijk. De oorzaak? Deze activiteiten worden georganiseerd met gebrek aan inzicht in waar de andere wijkbewoner behoefte aan heeft of warm voor loopt. In dat geval rijst de vraag: wie heeft er baat bij? Dit is ook een leerpunt voor gemeenten en initiatiefnemers: het is noodzakelijk goed te bevragen welke behoeftes er leven en wat de verschillende groepen daarin gemeen hebben.

3. Zorg dat het leuk is om deel te nemen

Het helpt als een activiteit die bedoeld is om mensen bij elkaar te brengen gewoon leuk is om te doen. Dat komt uit de gesprekken naar voren. Lekker eten en drinken, een fijne locatie en een goede sfeer maakt het voor mensen van alle groepen fijn om mee te doen. In gepolariseerde situaties is het wel belangrijk dat het er niet te dik bovenop ligt dat het doel van de activiteit is om mensen elkaar te laten ontmoeten. Anders ervaren mensen er mogelijk weerstand tegen. Er is wel een belangrijke uitzondering: als de situatie erg gepolariseerd is en er veel spanningen zijn, ligt de prioriteit eerst bij het werken aan de sociale veiligheid in de buurt. Pas als mensen zich veilig genoeg voelen, kunnen ze het contact aangaan.   

4. Laat mensen zelf het positieve verhaal vertellen

Gemeenten proberen aan te sluiten bij bestaande netwerken. Ook zetten ze sleutelfiguren uit de gemeenschap in. Die kunnen vertellen over de positieve kanten van ontmoeting. Positieve ontmoetingen hebben met mensen uit een groep waarmee spanning wordt ervaren, is van groot belang. Iemand horen vertellen over deze positieve ontmoetingen helpt mensen over de streep. Ze zullen eerder geneigd zijn zelf ook zulke ontmoetingen aan te gaan. Dit kwam ook naar voren in de gesprekken waar verschillende meningen over hot topics in het maatschappelijk debat polariserend werken. Om die polarisatie tegen te gaan, wordt veel gewerkt met dialoog. Om de gemeenschap te bereiken, proberen professionals aan te sluiten bij bestaande netwerken. Netwerken die hun positieve ervaringen weer kunnen delen met anderen. Via dit domino-effect sijpelt er een verandering in de sociale norm door: namelijk dat het positief kan zijn om de ander te ontmoeten. Om nog meer ontmoeting te stimuleren, is het dus belangrijk om ervoor te zorgen dat mensen positieve ervaringen delen. Dit kan het beste worden gedaan door mensen die een voorbeeld zijn in de eigen groep of gemeenschap.

De publieke ruimte biedt kansen, maar kan ook een bron van spanningen zijn

Aandachtspunten

Wie voelt zich eigenaar van de publieke ruimte?

De publieke ruimte biedt kansen, maar kan ook een bron van spanningen zijn. Wie is ‘eigenaar’ van die publieke ruimte? Wie bepaalt hoe die plek gebruikt mag worden? Zo zagen we in Utrecht dat jongeren een pleintje gebruikten als hun ontmoetingsplek. Er kwamen klachten over hun aanwezigheid door mensen die nieuw in de wijk kwamen wonen. Daardoor ontstonden er spanningen. De nieuwe wijkbewoners vonden hun aanwezigheid intimiderend. Deze jongeren wegsturen zou de spanning verder aanjagen. Een gebiedsmanager van de gemeente ging met de nieuwe bewoners in gesprek waardoor er meer begrip over de situatie ontstond. Ook werden bewoners aangespoord om elkaar te groeten, om zo meer ruimte te maken voor ontmoeting. Vanuit de gemeente en initiatiefnemers is het dus belangrijk oog te hebben voor wensen en gewoonten ten aanzien van het gebruik van de publieke ruimte en gevoelens van eigenaarschap. Zo’n situatie vraagt om een aanpak waar de belangen en behoeften van beide groepen aan bod komen. En dan bij voorkeur in overleg met elkaar. Onder de voorwaarde dat beide partijen open staan voor onderling overleg.

Wie ervaart het probleem?

Wat voor de ene groep een probleem is, hoeft voor de andere groep geen probleem te zijn. Bij gentrificatie en huisvesting van vluchtelingen wordt het probleem ervaren door de huidige bewoners; zij ervaren angst over hoe de wijk verandert. En hoe de nieuwkomers mogelijk negatieve invloed gaan hebben op hun huidige manier van leven in de buurt. Bij polarisatie door jeugdoverlast kwam ter sprake dat het vaak nieuwkomers zijn die de situatie als problematisch bestempelen, maar ook ouderen. Soms ervaren de wijkbewoners juist geen problemen, maar is het een gemeente die de situatie in de wijk problematisch vindt. De gemeente wil die situatie dan verbeteren door bijvoorbeeld in te zetten op de diversificatie en gentrificatie van de wijk. Het kan zijn dat huidige bewoners pas een probleem gaan ervaren als er nieuwe bewoners in de wijk komen wonen, terwijl dat voor de gemeente juist een oplossing is. Dat spanningsveld vereist goed contact en goede communicatie.

Wie heeft de macht om het een probleem te maken?

Het is niet altijd de partij die het probleem ervaart die ook het meest gehoord wordt. Het zijn vaak de mensen in de wijk die meer hulpmiddelen kunnen inzetten die ervoor zorgen dat hun probleem gehoord wordt bij bijvoorbeeld de gemeente. Zoals mensen met een theoretische opleiding, goede taalvaardigheid of kennis van procedures. Bij vluchtelingenopvang zijn dat juist de zittende bewoners. Het is van belang om aandacht te hebben voor deze machtsverhoudingen om spanningen niet te versterken. Dat vraagt om het actief betrekken van de minder invloedrijke partijen. Zodanig dat de behoeften van deze partijen ook gehoord worden en dat oplossingen ook aan hun wensen en behoeften tegemoetkomen.

Gemeenten spelen belangrijke rol

In de vier polariserende situaties in onze verkenning blijkt er niet alleen spanning te zijn tussen groepen in de wijk. Ook spelen de gemeente of landelijke ontwikkelingen daar een rol in. Bij gentrificatie en het plaatsen van vluchtelingenopvang is de gemeente de partij die nieuwkomers in de wijk introduceert. Bij jeugdoverlast zijn het vaak representanten van de gemeente die ingrijpen. Bij polariserende opvattingen over maatschappelijke hot topics speelt vaak ook een onvrede ten opzichte van de landelijke overheid een rol. In al deze polariserende situaties valt dus op dat spanningen zich ook richten op de lokale of landelijke overheid. We constateerden dat bij problemen die spelen in de wijk tussen bewoners bijna altijd ook een overheid of instantie is betrokken als (mede) veroorzaker van het probleem. Het is belangrijk dat zij zich hiervan bewust zijn en ook hun eigen rol onder de loep nemen bij het formuleren van oplossingen.