Sociale veiligheid van ouderen in kleine woon-zorginstellingen (deel 1)

Checklist sociale veiligheid

Grensoverschrijdend gedrag komt overal voor. In allerlei sectoren, werkvelden en settingen. We lezen er bijna dagelijks over in de media. Ook zorginstellingen en verschillende typen van woonvormen kunnen te maken krijgen met grensoverschrijdend gedrag. Wat komen professionals tegen in hun instelling en wat kunnen zij doen om grensoverschrijdend gedrag tegen te gaan? In dit artikel geven we diverse tips en handvatten.

Voor kleine woonvormen en woon-zorginstellingen kan het formuleren van veiligheidsbeleid best een grote klus zijn. Om hen hierbij te helpen ontwikkelden Movisie, Stichting M.C. van Beek en Marijke Lammers Bejegeningsvraagstukken daarom in 2020 een instrument in de vorm van een checklist: de Veiligheidschecklist voor kleine woonvormen. Deze tool was gericht op een brede doelgroep: van kleine woonvormen voor jongeren met problemen tot mensen met een (fysieke of verstandelijke) beperking. 

De doelgroep ouderen kent specifiekere aandachtspunten. We vroegen ons af of ook kleine zorginstellingen of woonvormen voor ouderen uit de voeten kunnen met de tool. Om dit te onderzoeken gingen we in gesprek met professionals die vanuit verschillende rollen werkzaam zijn in (kleine) instellingen voor ouderen, en met Kennisinstituut Vilans. Mede op basis van hun input  hebben we de tool Veiligheidschecklist voor kleine woonvormen vernieuwd.

In dit artikel gaan we in op de volgende vragen: wat houdt grensoverschrijdend gedrag bij ouderen in en wat komen professionals tegen in hun instelling? Wat is een normstellend kader en hoe kan dit helpen bij het beoordelen van gedrag? Welke tips en handvatten zijn er ter preventie en voor de aanpak van grensoverschrijdend gedrag? En wat biedt het door Movisie, in samenspraak met de praktijk, ontwikkelde instrument om grensoverschrijdend gedrag te signaleren en liefst (herhaling) te voorkomen voor kleine woonvormen en instellingen, ook voor ouderen?

Enkele voorbeelden van grensoverschrijdend gedrag 

1. In een kleinschalige woon-zorginstelling voor ouderen is sinds enkele maanden een echtpaar opgenomen. Medewerkers vragen zich af hoe deze mensen nog zo lang thuis hebben kunnen wonen. Mevrouw heeft vergevorderde dementie en reageert alleen zintuigelijk. Meneer is hoogbejaard. Bij mevrouw worden weleens blauwe plekken waargenomen op de arm, en het personeel merkt dat er eten naar binnen gepropt wordt bij mevrouw door meneer. 

2. Een bewoonster heeft een schoondochter, die vanuit haar cultuur het uitgangspunt heeft: ‘Je bent er altijd voor de oudere’. Hierdoor doet zij heel veel, waardoor ze het personeel onbedoeld vaak in de weg loopt en anders handelt dan besloten is ten behoeve van de bewoonster. Het team heeft dit met haar besproken. Ze vindt het moeilijk een stap terug te doen. 

3. Een mannelijke bewoner valt medewerksters maar ook andere bewoonsters lastig. Zo slaat hij bijvoorbeeld op hun billen of raakt ze te veel aan.

 

Wat verstaan we onder grensoverschrijdend gedrag? 

‘Grensoverschrijdend gedrag is elke vorm van toenadering of relationeel gedrag in verbale, non-verbale of fysieke zin, waarbij niet wordt voldaan aan één of meerdere van de volgende zeven criteria: wederzijdse toestemming, vrijwilligheid, gelijkwaardigheid, zelfbeschikking, passend bij de omgeving, zelfrespect, respect voor de ander' (Bron: Movisie, RelatieWijs). 

Vormen en typen van grensoverschrijdend gedrag in de ouderenzorg

Ouderenmishandeling: Situaties kunnen soms uit de hand lopen. Als het gaat om ernstig grensoverschrijdend gedrag spreken we van ouderenmishandeling. 

Ouderenmishandeling definiëren we als volgt: ‘Al het handelen of het nalaten van handelen van al degenen die in een terugkerende persoonlijke of professionele relatie met de oudere (iemand van 65 jaar of ouder) staan, waardoor de oudere persoon lichamelijke en/of psychische en/of materiële schade lijdt en waarbij van de kant van de oudere sprake is van een vorm van gedeeltelijke of volledige afhankelijkheid.’

We onderscheiden hierin vijf vormen:

  1. lichamelijke mishandeling
  2. psychische mishandeling
  3. verwaarlozing
  4. financieel misbruik
  5. seksueel misbruik

Er kan sprake zijn van opzettelijke mishandeling, maar dit is zeker niet altijd het geval. Soms kunnen mensen de zorg voor hun naasten (mantelzorg) of voor cliënten niet meer aan. Hun gedrag kan dan ontsporen. Dit noemen we ontspoorde (mantel-)zorg.

Typen relaties waarin grensoverschrijdend gedrag voorkomt

Grensoverschrijdend gedrag, zowel in lichte vorm als in ernstige vorm, kan in kleine woonvormen voor ouderen voorkomen in vier typen relaties.

De bewoner is slachtoffer  

Dit kan in de volgende typen relaties voorkomen: 

  • Grensoverschrijdend gedrag in de huiselijke kring (door familie, partners, ex-partners en huisvrienden). Het gaat dus om de relatie tussen mensen, niet om de locatie.
    • Het gaat in dit soort situaties vaak om onthouden of opleggen van iets. Denk bijvoorbeeld aan financiële uitbuiting en financiële verwaarlozing; de bewoner kan niet meer over zijn of haar eigen geld beschikken en daarom bijvoorbeeld geen kapper betalen. Als grensoverschrijdend gedrag in dit type relaties speelt, was dit vaak al zo in de thuissituatie, voordat de bewoner in de kleine zorginstelling opgenomen werd, bijvoorbeeld als gevolg van ontspoorde mantelzorg.
  • Grensoverschrijdend gedrag tussen bewoners onderling. 
    • Voorbeelden: jennen, iemand negeren, wegduwen wanneer iemand voor de lift staat te wachten. Maar ook seksueel grensoverschrijdend gedrag tussen ouderen komt voor. Denk bijvoorbeeld aan een mannelijke bewoner die medewerksters, maar ook andere bewoonsters lastigvalt.
  • Grensoverschrijdend gedrag door derden, zoals een bezoeker (anders dan familie) of taxichauffeur.
    • Voorbeeld: een taxichauffeuse die een oudere man uitscheldt omdat hij niet snel genoeg in- of uitstapt, een bezoekster die boodschappen voor de oudere meeneemt en dan ook haar eigen boodschappen laat betalen. 
  • Grensoverschrijdend gedrag binnen de professionele zorgrelatie, door betaalde en onbetaalde medewerkers.
    • Het gaat dan bijvoorbeeld om verbaal grensoverschrijdend gedrag, zoals een cliënt die door een professional wordt uitgescholden of hardhandig in een stoel wordt gezet omdat hij of zij niet meewerkt.

Uit onderzoek blijkt dat het benoemen van grensoverschrijdend gedrag van professionals richting bewoners precair is met het oog op het taboe dat op dit gedrag ligt, de angst om vals te beschuldigen, het "onvermogen" dat de instelling zo ten toont spreidt en het risico op verlies van status, en de onrust die erdoor ontstaat bij de bewoners (zie bijvoorbeeld dit literatuuronderzoek) (Ferwerda, Hardeman, & Codrington, 2015; Plaisier & De Klerk, 2015).

De medewerker van de woon-zorginstelling is slachtoffer 
  • Het betreft hier grensoverschrijdend gedrag naar medewerkers door bewoners, andere medewerkers of bezoekers.
    • Hierbij kan het bijvoorbeeld gaan om seksueel getinte opmerkingen of op de billen slaan. Dit kan te maken hebben met ontremming of onbegrepen gedrag door dementie. Of de cliënt heeft, als gevolg van een psychiatrische diagnose, ongecontroleerde bewegingen, die geïnterpreteerd kunnen worden als agressief gedrag.
    • Een ander voorbeeld: een bewoner heeft moeite met een medewerkster omdat zij een hoofddoek draagt, en steekt dit niet onder stoelen of banken.

In deel twee van die artikel gaan we verder in op woon-zorginstellingen, de doelgroep 'ouderen', een normstellend kader en een instrument voor sociale veiligheidsbeleid. 

Ga naar deel twee