Dit artikel bestaat uit twee delen. Lees hier deel 1. 

Wat maakt kleinschalige speciaal?

Oprichters van kleine instellingen zijn vaak gedreven door hun ideologie en de behoefte het beter te doen dan de reguliere zorg. Zij hebben hun kleine woonvorm veelal opgezet uit gedrevenheid en compassie met bijvoorbeeld ouderen die niet langer in hun eigen vertrouwde omgeving kunnen wonen en zorg behoeven. Hun doel is: het bieden van adequate zorg aan mensen, die niet (meer) voor zichzelf kunnen zorgen binnen een kleinschalig verband met korte lijnen, met veel menselijk contact. Ze verbinden zich niet graag aan de grootste gemene deler.

De omgangsvormen kunnen cultureel of religieus bepaald zijn. Soms zijn er criteria om bewoners al dan niet toe te laten, bijvoorbeeld op grond van inkomen, lidmaatschap van een genootschap of kerk of artistieke en wetenschappelijke prestaties. Instellingen die op ideologische basis werken en waar ook bewoners leven met dezelfde ideologie, kunnen saamhorigheid bewerkstelligen tussen de bewoners door een gedeelde (levens)visie en levensstandaard. 

Grote instellingen kennen veel regels en protocollen. Vaak hebben zij een afdeling die de kwaliteit van de zorg monitort en training, intervisie en scholing regelt voor de medewerkers. Kleine instellingen hebben dat echter meestal niet. In grote instellingen wordt de zorg vaak verleend in een (groot) team. Werken in een kleine woonvorm betekent daarentegen vaak werken in een klein team. Dit brengt enerzijds sociale controle met zich mee, maar ook onderlinge loyaliteit. Soms wordt de zorg zelfs verleend door slechts één persoon, soms hebben professionals meerdere petten op en vervullen ze meerdere rollen. In een tijd van personeelstekort en uitval door corona is dit soms noodzakelijk, maar het kan leiden tot rolverwarring.

De kracht van kleinschaligheid is de nabijheid. Kleine instellingen willen hun eigenheid en hun kleinschaligheid benadrukken. Maar hoe kun je die eigenheid bewaren en tegelijkertijd zorgen voor veiligheid van bewoners en professionals en voldoen aan de wetgeving, die ook voor de kleine instellingen geldt? Veiligheid is niet vanzelfsprekend. We weten uit recente incidenten dat het ook mis kan gaan. Kleine zorginstellingen kunnen hulp gebruiken bij het formuleren en organiseren van veiligheidsbeleid en bij het monitoren van kwaliteit en veiligheid. Daarom is de checklist als hulpmiddel ontwikkeld.

Een normstellend kader voor grensoverschrijdend gedrag    

Zoals eerder gezegd, verstaan wij onder grensoverschrijdend gedrag ‘[…] elke vorm van toenadering of relationeel gedrag in verbale, non-verbale of fysieke zin, waarbij niet wordt voldaan aan één of meerdere van de volgende zeven criteria: wederzijdse toestemming, vrijwilligheid, gelijkwaardigheid, zelfbeschikking, passend bij de omgeving, zelfrespect, respect voor de ander (Bron: Movisie, RelatieWijs). 

Doordat deze definitie gebruikmaakt van verschillende criteria, gericht op gedrag, wordt het begrip grensoverschrijdend gedrag tastbaar. Duiden van gedrag op grond van criteria geeft een gezamenlijke taal, waardoor het gemakkelijker wordt met elkaar over gedrag te praten. Door naar gedrag te kijken en de verschillende criteria te doorlopen, wordt het concreet. We noemen dit ook wel het stellen van een norm: het normstellend kader. Een normstellend kader waarin bovenstaande definitie wordt gehanteerd, geeft houvast en handvatten om gedrag te duiden. Met een normstellend kader trek je een grens. Het helpt om dit als zorgmedewerkers met elkaar te bespreken: waar ligt onze grens? Dit helpt ook bij het bespreken van het grijze gebied, dat met name lastig wordt gevonden: situaties waarbij niet eenduidig is en waar discussie over kan ontstaan of het om grensoverschrijdend gedrag gaat. Vaak vindt grensoverschrijdend gedrag juist plaats in dit grijze gebied. Uitgaan van bovengenoemde definitie kan al helpen om eenduidigheid te krijgen in de beoordeling of het om grensoverschrijdend gedrag gaat.

Zie ook dit artikel 

Een instrument voor sociale veiligheidsbeleid

Movisie houdt zich bezig met de aanpak van grensoverschrijdend gedrag en het bevorderen van sociale veiligheid. Zo ontwikkelden we de toolkit Werken aan een sociale veiligheid voor instellingen met de te zetten stappen om dit te realiseren. Deze toolkit is gericht op omvangrijke instellingen. 

Grote instellingen hebben vaak een stafafdeling die kan ondersteunen bij de ontwikkeling van beleid op het gebied van sociale veiligheid. Voor kleine woonvormen en woon-zorginstellingen geldt dit meestal niet; voor hen is het formuleren van veiligheidsbeleid best een grote klus. Om ook hun handvatten te geven om te werken aan sociale veiligheid, ontwikkelden Movisie, Stichting M.C. van Beek en Marijke Lammers Bejegeningsvraagstukken, met feedback van professionals uit de praktijk, in 2020 het al eerder genoemde instrument: de Veiligheidschecklist voor kleine woonvormen. Dit is een checklist om kleine woon-zorginstellingen te helpen bij het formuleren en invullen van beleid rondom sociale veiligheid (zie dit artikel).  De checklist is gericht op een brede doelgroep: van kleine woonvormen voor jongeren met problemen tot mensen met een (fysieke of verstandelijke) beperking. 

Movisie wilde de checklist aanpassen voor ouderen. We gingen in gesprek met zorgprofessionals van (kleine) woonzorginstellingen voor ouderen over hun ervaringen met grensoverschrijdend gedrag van en tegenover ouderen en over hun beleid hierin, en met kennisorganisatie Vilans. Ook vroegen we hen naar feedback op de checklist. 

In de gesprekken vertellen betrokkenen bij zorginstellingen hoe zij omgaan met grensoverschrijdend gedrag en hoe zij dit trachten te voorkomen. Zo wordt het belang van een open cultuur in de instelling genoemd, met open communicatie en waarin het bespreken van grensoverschrijdend gedrag wordt gefaciliteerd. Daarbij wordt gekozen voor positieve formulering: spreek bijvoorbeeld over veiligheid en niet over mishandeling. Ook wordt benadrukt hoe belangrijk het is betrokken te zijn bij de cliënten/bewoners: ‘Wees proactief als het gaat om omgang met elkaar, en ben niet bang voor een confrontatie’.  
In het aannamebeleid kan er al op worden gewezen dat de cliëntenpopulatie (deels) bestaat uit ontremde mensen; alertheid op achterliggende redenen en oorzaken van gedrag is in deze setting van groot belang. In dit kader is multidisciplinaire samenwerking met artsen, geriaters en de familie van groot belang. Intern zijn feedbackcycli en intervisie goed te realiseren. 

Tip: als er sprake is van ernstig probleemgedrag, vraag dan advies aan het Centrum voor Consultatie en Expertise. Het CCE is er voor professionals in alle sectoren van de zorg. Bij het CCE kan men consultatie aanvragen over het omgaan met probleemgedrag bij mensen die langdurige, intensieve zorg nodig hebben. 

Uit de gesprekken blijkt dat de instellingen er waarde aan hechten draagvlak en wederzijds begrip te creëren bij familieleden en andere naasten van de bewoners. Dit doen ze bijvoorbeeld door een familieraad in te stellen; deze kan bijvoorbeeld beleid rondom coronamaatregelen en bezoekregelingen toetsen. Ook kan contact onderhouden worden door een nieuwsbrief te versturen of informatieve avonden te organiseren. In een levenstestament kunnen bewoners en hun contactpersonen bij de notaris medische beslissingen en financiële zaken laten vastleggen. 

We gebruikten deze input om de checklist aan te passen en bruikbaar te maken voor ouderen die in kleine woonvormen verblijven. De checklist is gebaseerd op praktijkervaring en wettelijke vereisten. Hij bevat aandachtspunten voor de veiligheid in de interactie tussen bewoners onderling en tussen medewerkers en bewoners en is bedoeld als hulpmiddel bij het formuleren van veiligheidsbeleid. Het gaat daarbij om bejegeningsbeleid (‘zo gaan we hier met elkaar om’), preventiebeleid (‘’risico’s zoveel mogelijk beperken’) en reactiebeleid (‘wat te doen als het onverhoopt misgaat?’)

Bij de tien punten van de checklist staat telkens een korte toelichting en links naar nuttige documenten of websites. Ook is een overzicht met relevante werkwijzen en handreikingen opgenomen om het zoeken naar meer informatie te vergemakkelijken. Aan het eind staat een stroomschema dat bij de verschillende vormen van grensoverschrijdend gedrag duidelijk maakt welke stappen nodig zijn en welke wetten daarbij gelden.

Ga naar de Veiligheidschecklist 

Met dank aan: alle gesprekspartners