Dit artikel is een stuk uit het interview van Vakblad Sociaal Werk. Het volledige interview verschijnt binnenkort.

Meld je hier aan voor de Agenda van het Sociaal Werk 2023

Waarover gaat uw Marie Kamphuis Lezing?

‘Over het idee dat de begrippen overdracht, tegenoverdracht en verdringing uit de Freudiaanse psychoanalyse nog altijd nuttige begrippen zijn in het sociaal werk. Mensen hebben geheimen voor elkaar. In de hulpverlening is het belangrijk wat een cliënt denkt, voelt en fantaseert over de hulpverlener zonder dat te beseffen. Dat heet overdracht. Tegenoverdracht is het spiegelbeeld daarvan: dat wat een hulpverlener zonder dat te beseffen denkt, voelt en fantaseert over de cliënt. Ik heb het over overdracht en tegenoverdracht light. Niet zo zwaar verdrongen, niet helemaal onbewust en misschien ook niet zo verbonden met kinderlijke ervaringen, maar bijvoorbeeld wel met statusverschillen. Je kunt er bovendien goed mee werken, bijvoorbeeld in supervisie. De begrippen zijn behulpzaam om te vermijden dat je als sociaal werker onbewust dingen doet waar mensen niet bij gebaat zijn.’

Kunt u daar een voorbeeld van geven?

‘Ik heb als psychotherapeut wel eens een welgestelde en buitengewoon succesvolle cliënt gehad. Ik dacht: die man moet mij toch een sukkel vinden. Hij heeft een fantastisch bedrijf opgezet en ik kan niet veel voor hem betekenen. Dat is tegenoverdracht. Het is belangrijk om daarachter te komen, omdat je anders misschien veel te hard gaat werken. Bijvoorbeeld door allerlei duidingen op hem los te laten, zodat je je óók iemand voelt. Sociaal werkers willen graag voor andere mensen van betekenis zijn. Maar dat kan niet altijd en het kan niet altijd meteen. Dat is vaak teleurstellend voor cliënten. Cliënten kunnen denken: als ik maar braaf knik, dan ga je misschien harder lopen en regel je een extra voorziening voor mij. In het achterhoofd van de sociaal werker spelen evenzeer gedachten: werkt iemand wel mee of wordt mij een loer gedraaid? Er zijn maar weinig mensen expliciet manipulatief.’

‘Ik ben vooral geïnteresseerd in datgene wat niet gezegd wordt, maar er wel ís, zonder dat mensen daar voortdurend aan denken. Hoe slagen mensen erin ergens niet aan te denken wat ze wel weten? Overdracht en tegenoverdracht spelen daarnaast een belangrijke rol in onderzoek over het sociaal werk als beroepenveld. De academisering, de intrede van professoren, lectoren, doctors en onderzoekers in een beroepenveld, brengt bovendien standsverschillen met zich mee.’

Dat is een moeilijke constatering in de schijnbaar zo egalitaire wereld van de hulpverlening en sociale wetenschappen?

‘Dat is pijnlijk. Het zijn subtielere gradaties, minder zichtbaar dan bijvoorbeeld in het leger of in de katholieke kerk, maar ze zijn er wel. Als je dat benoemt, stuit je vaak op een massieve ontkenning. Het is ook moeilijk, want een van de meest verboden gevoelens in de huidige samenleving, veel meer dan vroeger, is dat je je zou laten voorstaan op je maatschappelijke superioriteit. Maar om als sociaal wetenschappelijk onderzoeker of als sociaal werker net te doen of die verdringing niet bestaat, is doen alsof wij dat gevoel niet zouden hebben omdat wij het bestuderen of omdat wij mensen proberen te helpen. We kunnen het daar dus maar beter wèl over hebben. Ook daar ga ik in de lezing op in.’

Lees hier meer over Abram de Swaan

 Foto Abram de Swaan door Erik Smits.