Ooit hoorde je van waardegedreven werken, maar dat lijkt een roemloze dood gestorven. In een scherp rapport van de Rotterdamse Rekenkamer onder de titel Gekleurde Technologie (2021) wordt de vinger op de zere plek gelegd: data en algoritmen zijn nooit neutraal. De politieke vooringenomenheid verschuilt zich erachter, waardoor het beleid nog minder transparant wordt dan het al was. Het nieuwe motto lijkt: als je data hebt hoef je de burger niets meer te vragen, want je weet het al.

Met sluiting bedreigd

Voor het sociaal werk kan dat nog lelijk uitpakken. De menselijke maat, waar men op dat niveau toch al niet sterk in is, dreigt te verdwijnen achter de cijfers. Van buurtinitiatieven wordt een ‘business case’ gevraagd, terwijl ze nooit gestart waren om geld op te leveren, maar om iets interessants en/of nuttigs te doen met elkaar. Kleinschalige projecten als een voedseltuin en een dagactiviteitencentrum voor (ex)daklozen moeten ineens een voor hen onbetaalbaar kwaliteitssysteem hanteren om nog te mogen worden opgenomen als partner in hulp- en dienstverlening. Speeltuinen en bibliotheken worden met sluiting bedreigd omdat ze volgens de ‘data’ onvoldoende bezoekers en vrijwilligers trekken. Wie bepaalt wat de betekenis ervan is, wat ‘weinig’ is, en wat is er bekend over de gang van zaken in die buurt? Wordt er voldoende geïnvesteerd in het werven en begeleiden van vrijwilligers?

Kleinschaligheid en maatwerk dreigen ten onder te gaan

Algoritmen sturen sociale rechercheurs op nietsvermoedende bijstandsgerechtigden af, die zelf geen idee hebben hoe zij bij hun gemeente te boek staan. Het SyRI-instrument dat sommige gemeenten gebruikten om hun uitkeringsafhankelijke burgers achterna te zitten is gelukkig na een door activisten aangespannen rechtszaak verboden. Er valt echter te vrezen dat het niet het einde is van de (achter)volgsystemen, zoals dezer dagen blijkt uit de handelwijze van de gemeente Nissewaard. Onder dreiging van een rechtszaak door FNV en Platform Burgerrechten stopte men per direct met het gebruik van algoritmen van Totta Data Lab, overigens nog altijd ontkennende dat er sprake is van kwalijke praktijken.

Data zijn van belang bij het maken van beleid. Hoeveel ton huisafval hebben we, hoeveel mensen staan er op een wachtlijst, welke mensen maken ergens gebruik van, hoe is de leeftijdsopbouw van een buurt, waar staat de Japanse Duizendknoop, hoe zit het met de luchtkwaliteit, et cetera. Maar zonder analyse van de praktijken ter plekke en welke belangen daarbij spelen weet je nog niets. Het bevragen van burgers met suffe vinklijstjes die digitaal ingevuld kunnen worden levert je echt geen inzicht in wat er leeft. En dan: op grond waarvan wordt beslist welke data waarvoor gebruikt worden en welke gegevens voor wie toegankelijk zijn?

Niet transparant

Kleinschaligheid en maatwerk, voor patiënten/cliënten, voor buurtbewoners, voor kinderen en jongeren, voor ouderen, zo enorm belangrijk, dreigen ten onder te gaan en letterlijk weggecijferd te worden. Zoals de Rotterdamse Rekenkamer concludeert, is datagedrevenheid vaak niet transparant, niet eerlijk en ethisch niet verantwoord. Daarbij komen zelfs mensenrechten in het geding. Er wordt geschermd met de AVG, die overigens lang niet overal strikt wordt toegepast, want hoe weet een gemeente dat iemand het Donald Duck abonnement heeft opgezegd en dat dat wellicht een signaal van armoede is? Bovendien beschermt de AVG niet tegen de inzet van geanonimiseerde data om beleid te ontwikkelen dat bepaalde groepen burgers benadeelt of in een ongunstig daglicht zet.

Hoewel de marktwerking en de aanbestedingsroutines het niet gemakkelijk maken, is het hoog tijd dat instellingen voor welzijn, hulp- en dienstverlening de stoute schoenen aantrekken om op te staan tegen deze meetbaarheids- en dataterreur. De sociaal werkers kunnen hun daarbij van voldoende casuïstiek voorzien om de argumenten kracht bij te zetten.

Deze column is een reactie op een stuk in de laatste editie van magazine Movisies: Datagedreven werken in Delft