Stappenplan Inclusief Beleid werkt, maar gemeenten blijven worstelen
Bekijk het stappenplan en tips van andere gemeenten
In maart 2020 startte Movisie met een leernetwerk van zes gemeenten aan de ontwikkeling van een stappenplan Inclusief Beleid. Het doel was om inzichtelijk te maken welke processtappen nodig zijn om van het huidige doelgroepenbeleid naar een meer inclusief beleid te gaan.
In dit artikel legt Movisie de praktijk van twee gemeenten - Schagen en Stichtse Vecht - tegen dit stappenplan aan en trekt daarover conclusies. Hiervoor hebben we projectmedewerker Samenlevingszaken Vera Adels en wethouder Samenleving Sigge van der Veek van Schagen gevraagd om op het proces te reflecteren. Ook Martijn Alderse Baas, strategisch adviseur Sociaal Domein, en beleidsadviseurs Luka Fleuren en Jody van Eijnatten van de gemeente Stichtse Vecht blikken terug op het proces.
Lees hier hoe het proces van het stappenplan eruitziet
Lokale Inclusie Agenda
Sinds de ratificatie van het VN-verdrag Handicap door Nederland in 2016 zijn veel gemeenten aan de slag gegaan met de implementatie van de bepalingen uit het verdrag. In een zogeheten Lokale Inclusie Agenda (LIA) geven zij aan hoe zij ervoor zullen zorgen dat alle inwoners, ook inwoners met een beperking, mee kunnen doen. In het Overzicht Lokale Inclusie Agenda’s 2021 staan de gemeenten gemarkeerd die hun Lokale Inclusie Agenda hebben ingestuurd. Dat zijn er ruim 80. In de praktijk hebben meer gemeenten een LIA die nog niet is ingestuurd want Schagen en Stichtse Vecht staan er bijvoorbeeld nog niet bij. Daarnaast is er een grote groep gemeenten die bezig is met het opstellen van hun LIA. En er zijn ook gemeenten die er nog niet aan begonnen zijn, zo blijkt onder meer uit de Flitspeiling.
Er zijn verschillende redenen waarom gemeenten geen start maken met de LIA. In een Flitspeiling van Movisie onder 173 gemeenten worden obstakels in de uitvoering en de geringe prioritering van de LIA het meest genoemd om (nog) niet te starten.
De totstandkoming van de LIA
Gemeente Schagen
Bestuurlijk draagvlak
Aan het opstellen van de Lokale Inclusie Agenda ligt in Schagen een raadsbesluit ten grondslag. In de gemeenteraad was er een bevlogen raadslid dat met enige regelmaat de aandacht vestigde op het VN-verdrag Handicap en de taak van de gemeente in het bevorderen van inclusie. Hierdoor ging de raad, en uiteindelijk ook het college, met het onderwerp aan de slag. Zo kwam er een bestuursopdracht voor het opstellen van een Lokale Inclusie Gemeente. Toen deze opdracht gegeven was, was de volgende stap om een projectplan op te stellen. Hoewel de uitvoer van het VN-verdrag Handicap een van de redenen was om met een LIA aan de slag te gaan, heeft de gemeente Schagen er bewust voor gekozen niet alleen op toegankelijkheid te focussen, maar ook andere diversiteitsfactoren mee te nemen in het proces, en het dus over inclusie in brede zin van het woord te hebben.
We willen de mensen in Schagen laten kiezen waar we mee aan de slag gaan
Een participatief proces
Nadat het projectplan uitgewerkt was, was de volgende stap om de kernpunten van de LIA op te stellen aan de hand van een participatief proces. Een belangrijke stap in dit proces is het benaderen van stakeholders. Gedurende het opstellen van de LIA zijn inwoners, maatschappelijke organisaties en andere relevante stakeholders de gemeente Schagen nauw betrokken geweest. Dit was een bewuste keuze, omdat zij het beste weten wat er speelt binnen de gemeente. ‘We hadden niet vooraf al een idee van wat er in moest komen te staan, maar wilden hem participatief tot stand laten komen en de mensen waar het over gaat in Schagen laten kiezen waar we mee aan de slag gaan’, aldus Adels, projectmedewerker Samenlevingszaken.
Zo is er een startsymposium georganiseerd met lokale ervaringsdeskundigen, maatschappelijke organisaties, scholen, ondernemers en adviesraden. Tijdens dat symposium zijn gesprekken over het onderwerp gevoerd, waar 25 speerpunten uitkwamen die volgens de aanwezigen het belangrijkst waren om mee aan de slag te gaan. Alle aanwezigen konden vervolgens stemmen over welke van die punten het belangrijkst voor hen waren. De vijf speerpunten die de meeste stemmen kregen zijn opgenomen in de LIA. Vervolgens konden de partijen die aanwezig waren bij het startsymposium zich opgeven voor werkgroepen. Iedere werkgroep hield zich met een ander speerpunt bezig en is ongeveer vijf keer bijeengekomen. De voornaamste taak van deze werkgroepen was om concrete actie-punten te verbinden aan de overkoepelende speerpunten. Bovendien zijn er in samenspraak met de werkgroepen, en na advies van Movisie, twee van de eerder vastgestelde speerpunten samengevoegd en is een vijfde punt toegevoegd. Tot slot voegde de gemeente zelf een zesde speerpunt toe. Namelijk een speerpunt met acties over hoe de gemeentelijke organisatie gaat inzetten op toegankelijkheid en inclusie.
De zes uiteindelijke speerpunten zijn als volgt:
- Organisaties in het sociaal domein; aanbod op de vraag aanpassen en de deskundigheid bevorderen.
- Fysieke en digitale/schriftelijke toegankelijkheid verbeteren.
- Vindbaarheid (zorg)aanbod verbeteren middels een sociale kaart en makelaarsfunctie binnen alle organisaties.
- Kijk naar iemands talent, ervaring en mogelijkheden voor het vinden van passend werk. Aanpak op maat.
- Verleid verschillende (groepen) mensen om zich met elkaar te mengen en verbinden en ondersteun cohesie in de wijk.
- Gemeentelijke organisatie. Goed voorbeeld doet goed volgen.
Naast de betrokkenheid van allerlei partijen buiten de gemeentelijke organisatie, zijn ook uit verschillende teams van de gemeentelijke organisatie zelf steeds mensen betrokken geweest bij de totstandkoming van de LIA, ook buiten het Sociaal Domein. Daarnaast heeft Schagen gedurende het proces ook gebruik gemaakt van externe adviseurs, die ook inzicht konden geven in hoe andere gemeenten het opstellen van een LIA aangepakt hadden.
Hoe nu verder?
In totaal duurt het project Toegankelijk en Inclusief Schagen, waar de LIA onderdeel van is, twee jaar. Het loopt nog tot en met 31 december 2022. Het inclusief denken en werken moet dan geborgd zijn in de organisatie. ‘Schagen is natuurlijk niet over een jaar 100 procent toegankelijk en inclusief. Alleen het streven is dat we het inclusief denken en werken dan geborgd hebben in de reguliere werkprocessen. Ook daarna moet er nog elke dag aan gewerkt worden, maar dan hopen we dat het vaak vanuit de organisatie zelf komt’, vertelt Adels. Om er voor te zorgen dat de LIA ook na dit jaar geborgd zal blijven, heeft Schagen ook ingezet op het verantwoordelijk maken van andere organisaties voor bepaalde actiepunten. Dit om ervoor te zorgen dat het niet een document is van alleen de gemeente als organisatie, maar ook van de mensen en organisaties die zich er in vinden. Hoe de gemeente precies verder gaat na 31 december 2022, moet binnenkort duidelijk worden. Het projectteam Toegankelijk en Inclusief Schagen gaat bij andere gemeenten ophalen wat de mogelijkheden zijn om het inclusief denken en werken en het al dan niet vernieuwen van een LIA, structureel vorm te geven.
Gemeente Stichtse Vecht
Bestuurlijk draagvlak
Net als in de gemeente Schagen, is het proces van de LIA vanuit de politiek geïnitieerd. In de afgelopen jaren zijn er verschillende moties op het gebied van inclusie aangenomen, bijvoorbeeld over toegankelijkheid, de ratificatie van het VN-verdrag en het onderschrijven van het Regenboogakkoord. Zo kwam er ook een motie om aan de slag te gaan met de Lokale Inclusie Agenda. Deze motie werd unaniem onderschreven, waarna het proces is opgestart. Het proces rond het opstellen van de LIA kende diverse uitdagingen, zo was er weinig budgettaire ruimte voor onder andere de uitvoering en was er op dat moment veel druk op de ambtelijke organisatie. Naar aanleiding van de LIA is er vacatureruimte opengesteld, zodat het vervolg van de LIA geborgd kon worden.
Een participatief proces
Ook in de gemeente Stichtse Vecht is het opstellen van de LIA een participatief proces geweest. Het startpunt van het opstellen van de LIA was om meerdere inwoners en partijen te spreken om op te halen wat er speelt binnen de gemeente. Zo is de gemeente onder andere in gesprek gegaan met een aantal statushouders, een voetbalvereniging waar ‘walking voetbal’ gegeven wordt, een dagbesteding voor mensen met een licht verstandelijke beperking en een wijkcommissie. In Stichtse Vecht is het participatieve stuk anders aangepakt dan in de gemeente Schagen. De speerpunten van de LIA van Schagen zijn direct gekozen door de stakeholders. Stichtse Vecht heeft ervoor gekozen om eerst punten op te halen en aan de hand van die punten vervolgens zelf speerpunten op te stellen. Uiteindelijk koos de gemeente Stichtse Vecht ervoor zich te richten op vier speerpunten van het inclusief beleid:
- Het werken aan inclusieve beleidsontwikkeling en bewustwording bij het dagelijks werk.
- Communicatie en zichtbaarheid.
- Fysieke toegankelijkheid.
- Veiligheid.
De concrete acties zijn gekoppeld aan zes domeinen: onderwijs, cultuur, vrije tijd en sport, werk/armoede, woonomgeving, gemeentelijke organisatie en zorg.
Nadat was opgehaald wat er speelt in de gemeente op het gebied van inclusie, kon overgegaan worden tot het opstellen van de LIA. Er is bewust voor gekozen om de LIA niet enkel toe te spitsen op het VN-verdrag Handicap, maar om het over inclusie in de breedste vorm te hebben. De LIA gaat dus niet enkel over de inclusie van mensen met een beperking. Er blijft wel ruimte voor de gemeente om zich af en toe voor een specifieke groep in te zetten, maar dat is niet meer het startpunt.
Gedurende het proces zijn er gesprekken gevoerd met medewerkers van andere afdelingen binnen de gemeentelijke organisatie, omdat de LIA niet enkel betrekking heeft op het sociaal domein. Zo gaat inclusie bijvoorbeeld ook over de toegankelijkheid van gebouwen, waardoor het belangrijk was om bijvoorbeeld de medewerkers van het fysieke domein bij het proces te betrekken. Voordat de uiteindelijke LIA werd vastgesteld is hij ter advisering aan de Adviesraad Sociaal Domein voorgelegd. Verder is er een extern bureau ingehuurd voor de vormgeving en de tekstuele redactie, om ervoor te zorgen dat het een goed leesbaar stuk werd.
Hoe nu verder?
De gemeente Stichtse Vecht hoopt op een vergelijkbare uitkomst als Schagen, namelijk dat inclusie gedragen wordt door de hele gemeente. En dat het een vanzelfsprekend onderdeel wordt van de werkwijze van alle medewerkers binnen de gemeentelijke organisatie. Daarnaast is de hoop dat de inwoners zich gehoord en gezien voelen, maar ook dat ze ervaren dat er iets gedaan wordt met hun input.
Een volgende stap kan zijn dat de gemeente een kleinere rol op zich kan gaan nemen in de uitvoering van de LIA. ‘Dat is de volgende stap, dat die LIA echt van ons allemaal is. Dat we als gemeente minder een directieve rol hebben, maar meer een rol als aanjager of als spelverdeler. Dat er bijvoorbeeld een soort koepel ontstaat van organisaties die elk vanuit hun eigen organisatiedoelstellingen laten zien wat ze doen om eraan bij te dragen. Dat zou heel mooi zijn, als je die stap hierna kunt gaan maken’, aldus strategisch adviseur Alderse Baas.
Praktijk vergelijken met stappenplan inclusief beleid Movisie
In de LIA staat inclusie van inwoners centraal. Movisie heeft een Stappenplan Inclusief Beleid ontwikkeld dat behulpzaam kan zijn bij het opstellen van een LIA. Hieronder vergelijken we de stappen die de gemeenten Schagen en Stichtse Vecht hebben genomen. We doen dat aan de hand van de zeven onderdelen (stappen) uit het Movisie Stappenplan:
Stap 1: Verken wat er speelt op gebied van inclusie
Zowel Schagen als Stichtse Vecht hebben vroeg in het proces verkend wat er speelt op het gebied van inclusie binnen hun gemeente. Dit hebben ze beide gedaan door middel van een participatief proces, waarbij inwoners en andere partners betrokken waren. Schagen heeft daarnaast ook gebruik gemaakt van externe adviseurs, die op de hoogte zijn van wat er speelt op het gebied van inclusie.
Stap 2: Agendeer en creëer draagvlak
Beide gemeenten hebben ingezet op het creëren van draagvlak bij partners en binnen de rest van de gemeentelijke organisatie. In zowel Schagen als Stichtse Vecht is er voldoende bestuurlijk draagvlak. In Stichtse Vecht ging er wel wat tijd overheen voordat een start gemaakt kon worden met het opstellen van de LIA, onder andere in verband met hoge druk op de gemeentelijke organisatie.
Stap 3: Visieontwikkeling
Schagen en Stichtse Vecht zijn beiden aan de slag gegaan met de LIA vanuit de visie dat iedere inwoner zich thuis moet kunnen voelen in de gemeente en mee moet kunnen doen. Beiden gemeenten hadden aan het begin van het proces nog geen duidelijk beeld van wat er in de LIA zou komen te staan. Dit is ontstaan gedurende het participatieve proces.
Stap 4: Stel een werkgroep samen
Beide gemeenten hebben met regelmaat mensen van verschillende afdelingen van de gemeentelijke organisatie betrokken bij het proces. Dit hebben ze echter niet door middel van een werkgroep gedaan. Inmiddels is er in Stichtse Vecht wel een interne werkgroep opgestart die zicht bezighoudt met het thema inclusie. Schagen heeft gedurende het proces gebruik gemaakt van werkgroepen met ervaringsdeskundigen en externe partners. Daarnaast is Schagen maandelijks bijeengekomen met een raadswerkgroep.
Stap 5: Betrek partners en inwoners
In zowel Schagen als Stichtse Vecht zijn inwoners en partners nauw betrokken geweest tijdens het opstellen van de LIA. In beiden gemeenten zijn stap 1 en 5 deels samengegaan: er is verkend wat er speelt op inclusiegebied door middel van de input van partners en (ervaringsdeskundige) inwoners. In Schagen hebben deze betrokkenen door middel van stemmen direct invloed gehad op de inhoud van de LIA. In Stichtse Vecht was deze invloed meer indirect.
Stap 6: Ontwikkelen en uitvoeren van beleid
Deze stap gaat over het in de praktijk brengen van de visie (zie stap 3). Dit is een cruciale stap. Deze visie is de basis van concreet gemeentelijk beleid. Niet alles kan tegelijk aangepakt worden, dus moeten er keuzes worden gemaakt. Maar hoe je dat precies aanpakt en welke prioriteiten je stelt, is een langdurig proces. Ten tijde van de interviews had Stichtse Vecht een beleidsadviseur in dienst genomen die dit inclusief beleid mede vorm gaat geven. Beide gemeenten zijn mogelijkheden op dit vlak aan het verkennen.
Stap 7: Evalueer en zorg voor borging
De LIA werd in beide gemeenten ongeveer zes maanden geleden vastgesteld. Beide gemeenten hechten belang aan evaluatie en monitoring van de speerpunten. Stichtse Vecht wil door een combinatie van kwalitatief en kwantitatief onderzoek ervaringen en inzichten over de outcome ophalen. Schagen daarentegen evalueert de voortgang aan de hand van de Lokale Inclusie Agenda. Dit document leent zich goed voor monitoring, omdat het bestaat uit heel concrete acties. Wat betreft de borging hopen beide gemeenten dat inclusie binnen de organisatie geborgd blijft en standaard meegenomen zal worden in beleid. Deze ambitie moet in de praktijk nog wel werkelijkheid worden.
Conclusies en tips
Inclusief beleid is een veelomvattend vraagstuk dat op verschillende niveaus moet worden aangepakt. Uit de interviews komt naar voren dat het veel tijd, commitment en menskracht kost om inclusie op de agenda van politiek en lokale overheid te krijgen. In deze zoektocht leggen gemeenten hun eigen weg af. Kenmerkend voor de zoektocht is de worsteling, bijvoorbeeld met het vinden van goede voorbeelden of processtappen. Dit bevestigt de onlangs gehouden peiling.
Uitdagingen en succesfactoren
Succesfactoren:
- Nadenken over uitkomsten en monitoring, vanaf het begin af aan.
- Betrekken van ervaringsdeskundigheid/participatief proces van maken.
- Bestuurlijke toewijding.
Uitdagingen:
- Borging van de LIA na afloop van het project, onder andere onderdeel maken van de reguliere werkprocessen.
- Participatieproject op juiste manier vormgeven, goed nadenken over hoe je de mensen bereikt die je wil bereiken.
Tips van de gemeente Schagen en Stichtse Vecht voor andere gemeenten
- Maak van het opstellen van een LIA een participatief proces. Betrek ervaringsdeskundigen en andere partijen uit de gemeente en geef hen ook echt een stem.
Sigge van der Veek (wethouder Samenleving in Schagen): ‘Ga aan de slag met die mensen die niet in het gemeentehuis werken, maar aan de andere kant van het raam het een en ander dagelijks ondervinden.’
Het betrekken van stakeholders hielp heel erg bij het doorlopen van het proces
Vera Adels (projectmedewerker Schagen): ‘Het betrekken van stakeholders hielp heel erg bij het doorlopen van het proces. We hebben het participatief aangepakt en de raad gaf hier aan enthousiast over te zijn. Je zegt het liefst ja tegen een LIA die door mensen in Schagen zelf is opgezet.”
Luka Fleuren (beleidsadviseur Stichtse Vecht): ‘Ophalen bij inwoners en partners zou het startpunt voor veel projecten rondom inclusie zou moeten zijn. Daar moet wel goed over nagedacht worden, over hoe je zo’n participatietraject vormgeeft en ervoor zorgt dat je genoeg mensen bereikt, met verschillende achtergronden en identiteiten. Je moet goed nadenken over hoe je de mensen bereikt die je wil bereiken.’
- Zorg voor voldoende bestuurlijk draagvlak. Het proces verloopt makkelijker als er een raadsbesluit aan ten grondslag ligt en er een projectbudget is.
Sigge van der Veek (wethouder Schagen): ‘De eerste klap is een daalder waard, maar dat is toch wel de toewijding. Met elkaar besluiten: zo gaan we het aanpakken, zowel met de organisatie als met het college en de raad. Als je er aan begint omdat het moet van een college of een wethouder en het is voor de rest niet verankerd, dan is de kans gewoon kleiner dat het proces goed verloopt, dan als je het netjes in je begroting georganiseerd hebt.’
- Zorg dat de LIA breed geborgd wordt. Deel bijvoorbeeld de verantwoordelijkheid voor de uitvoering van de LIA met andere partijen en betrek ambtenaren van verschillende afdelingen van de gemeentelijke organisatie erbij.
Vera Adels (projectmedewerker Schagen): ‘Wat betreft de borging helpt het als andere organisaties of personen ook verantwoordelijk zijn voor bepaalde acties. Waar wij zelf scherp op proberen te zijn, is dat we steeds denken: ‘waar hoort dit eigenlijk?’ en acties daar dan ook neerleggen, zodat onze rol steeds meer verandert van zelfuitvoerend naar vooral monitoren.’
Luka Fleuren (beleidsadviseur Stichtse Vecht): ‘Ik ben beleidsadviseur Diversiteit en Inclusie, maar eigenlijk is onze insteek ook dat het iets is wat gedragen wordt door de hele gemeente en iedereen die er werkt. Er zal verandering moeten komen in de werkwijze van de medewerkers binnen de gehele gemeentelijke organisatie.
