Stigmatiseren staat ontwikkeling in de weg

Stigmatiserende boodschappen kunnen overduidelijk zijn, maar vaak ook subtiel, onbewust en zelfs onbedoeld. Desalniettemin zijn de effecten groots en kan het de ontwikkeling van mensen en daarmee een zinvol leven in de weg staan. Stella, Ana, Michelle en Caspar delen hun ervaringen tijdens een bijeenkomst over stigmatisering van mensen met een uitkering. Ook aanwezig zijn klantbegeleiders [voorheen klantmanagers], re-integratiecoaches, relatiemanagers, wijkteammedewerkers, een journalist en een medewerker bij de voedselbank. 

Voorbeeld van stigmatisering

De bijeenkomst vindt plaats bij ontmoetingsplek De Witte Vlinder in Amersfoort. In dit wijkcentrum bouwen ondernemers hun bedrijf op, zodat ze (gedeeltelijk) uit de uitkering komen. Caspar is een van de ondernemers. Hij is coach en procesbegeleider en leidt dan ook de bijeenkomst in Amersfoort. Caspar deelt op welke manier hij te maken kreeg met stigmatisering: ‘Hoe kun je mensen begeleiden als je zelf nog een Wajong ontvangt’, kreeg hij van een van zijn klantbegeleiders te horen. Terwijl Caspar hiervoor de juiste opleiding en vaardigheden bezit. ‘In die tijd stond ik gelukkig sterker in mijn schoenen dan een periode daarvoor. Als ik onzekerder was, had ik mij door die opmerking laten tegenhouden om voor mijzelf te beginnen. Dan zou ik nog steeds volledig afhankelijk zijn van de Wajong’, deelt Caspar. 

Belemmerd in ontwikkeling

Stigmatiserende beelden en uitspraken kunnen iemands ontwikkeling belemmeren. Michelle, ervaringsdeskundig herstelondersteuner bij Kwintes, ontroert de aanwezigen met haar verhaal: ‘De pijnlijke waarheid voor vele mensen met wie ik werk is dat zij naast de ontwrichting zelf ook nog te maken krijgen met stigmatisering en de gevolgen hiervan’. Een van die gevolgen is dat mensen geremd worden in hun ontwikkeling. Zo kreeg Stella te horen dat ze niet omgeschoold kon worden. Ze kon uit een aantal vaststaande vacatures kiezen, omscholing hoorde daar niet bij. Terwijl ze zo graag in het onderwijs of de zorg wilde werken. Sectoren waar vele vacatures open stonden. 

Stigmatisering kan ook zorgen voor een negatief zelfbeeld. Michelle: ‘Velen van ons zijn de boodschappen van buitenaf gaan geloven en tegen onszelf gaan zeggen. Dit kan ons weerhouden van het leiden van een zinvol leven.’

'In de bijstand weet je niet wat je moet doen. Je bent meer aan het overleven dan aan het leven'

Angst en paniek

Nog te vaak ligt de nadruk in contact met mensen die een uitkering ontvangen op wat ze moeten doen en wat verkeerd gaat. Stella en Ana geven terug wat hun ervaringen zijn met het ontvangen van een bijstandsuitkering. ‘Ik belandde in de bijstand door een ongelukkige samenloop van omstandigheden. Mijn carrière was altijd als accountmanager in de modebranche, maar door scheiding, onverkoopbaar huis, baanverlies en daaropvolgend baarmoederhalskanker, moest ik een bijstandsuitkering aanvragen’, begint Stella. Beide dames ervaren een aanzienlijke mate van intimidatie en afhankelijkheid. ‘In 2014 moest ik mijn uitkering aanvragen bij een gemeentelijk loket van gemeente Amsterdam. Er stonden overal beveiligers en als ik een van de vele formulieren niet volledig had ingevuld, werd ik naar huis gestuurd’, vertelt Stella. De nadruk ligt op wat je niet mag en verkeerd doet, en niet op wat je plichten zijn en waar je goed in bent. Voor Ana ging het vinden van een baan gepaard met angst. ‘Als ik een bepaalde opleiding niet kon volgen, werd er gezegd: “Dan moet je solliciteren en werken.’’ Dan kreeg ik paniek: wat voor baan zouden ze dan voor mij vinden? Die angst was er altijd.’

Hardnekkig

Dat stigma hardnekkig is, illustreren Michelle en Ana. ‘Ik hoor vaak dat ik mijn werk goed doe en toch is het stigma niet zomaar weg. Ik heb vaak het gevoel te moeten bewijzen dat ik geen last ben of dat ik niet zwak ben. Dus toen ik vorig jaar corona kreeg vond ik het verschrikkelijk moeilijk om mij ziek te melden. Toen ik twee maanden daarna buikgriep kreeg was het voor mijn gevoel onmogelijk om mij ziek te melden. Ze zullen wel denken: “Zie je wel, die Michelle kan dit helemaal niet aan.” Uit paniek nam ik mijn vakantie-uren op, in de hoop dat ik de volgende dag weer aan de slag kon. Ook Ana durfde herhaaldelijk niet tegen haar klantbegeleider te zeggen dat ze op de geplande dag van de afspraak niet kon. 

Consultatieboekje

De nadruk ligt op plichten, terwijl inwoners met een bijstandsuitkering ook rechten hebben. Stella en Ana geven aan dat het enorm zou helpen als er meer nadruk is op de rechten in de gesprekken met de klantbegeleider. ‘Laat het herhaaldelijk in gesprekken terugkomen, dat mensen bijvoorbeeld iemand mee mogen nemen’, geeft Ana aan. Ana vertelt over haar schuldsaneringstraject en hoe haar bewindvoerder alles voor haar geregeld heeft. Hierdoor moest ze zelf ontdekken wat ze wel en niet mocht. ‘Als je zwanger bent krijg je een consultatieboekje. Dan weet je precies waar je recht op hebt en wat je moet doen. Dat overzicht geeft rust. In de bijstand weet je niet wat je moet doen. Je bent meer aan het overleven dan aan het leven.’ zegt Stella. 

Het verschil maken

Een van de deelnemers van de bijeenkomst komt tot inzicht dat je je functie niet direct kunt veranderen, maar de invulling ervan wel. Die invulling gaat over het centraal stellen van de kwaliteiten en motivatie van mensen. Na diverse wisselingen in de klantbegeleiding trof Ana een begripvolle vrouw die haar de ruimte gaf om zichzelf te ontwikkelen in vrijwilligerswerk. Ze werkt nu als co-trainer bij de Vrijwilligersacademie en als maatje voor een mede-Amsterdammer. 

Stella heeft haar weg gevonden als zelfstandig spreker en adviseur en expert op het gebied van armoede. Ze is dat werk gaan doen toen ze merkte dat ze met haar klantbegeleider niet verder kwam met omscholing. Ook heeft ze de begeleiding van de bijstand naar Bijstand voor zelfstandigen (Bbz) gemist. Ze kreeg wel toestemming om het boek Armoede krijg je gratis te schrijven om verandering teweeg te brengen in de wereld van bureaucratie en zette daarmee haar eerste stappen als zelfstandige ondernemer. De erkenning van ervaringsdeskundigen hoort hier ook bij: ‘Veel ervaringsdeskundigen brengen een waardevolle bijdrage, dan hoort daar ook een passende vergoeding bij bijvoorbeeld’, geeft Stella aan.

Michelle is zo’n vier jaar geleden begonnen met Individuele Plaatsing en Steun (IPS-traject). Dit maakte voor haar het verschil. Vanuit een vrijwilligersfunctie heeft ze zich ontwikkeld tot professional. ‘Belangrijk hierbij was de persoonlijke aandacht en ondersteuning, ook in het leren omgaan en communiceren van mijn kwetsbaarheid naar mijn werkgever toe. Maar vooral de tijd, weten dat ik niet binnen zes maanden aan het werk moet zijn, maar op een rustig tempo mijn draagkracht kon opbouwen, heeft mij veel rust gegeven. Inmiddels werk ik gemiddeld 20 uur per week met een minimale aanvulling vanuit de Wajong’. 

Wat kun je doen als professional?

1. Wie kent iemand beter dan jijzelf? Luister naar wat mensen willen, vraag naar behoeftes en vertrouw op hun kwaliteiten. 
2. Vraag in gesprekken met een inwoner wat diegene nodig heeft om dit gesprek te voeren, hoe ervaart de inwoner het gesprek? 
3. Investeer in een vertrouwensband. Met de volledige focus op het behalen van resultaten richting werk of opleiding, ga je daaraan voorbij. Waardoor de route naar passend werk langer wordt. 
4. Het werk van sociaal professionals vraagt om het voortdurend maken van afwegingen. Hierbij kunnen professionals doorschieten in extreme zorgzaamheid, strengheid of bureaucratische houding. Om een balans te houden in deze werkwijzen is het van belang dat collega’s onderling uitwisselen over hun handelswijze. Dat gebeurt vaak in intervisies, maar informele uitwisselingen bij de lunch en koffie zijn net zo belangrijk.