Meld je aan voor Movisies Participatielezing 2025

In een gezonde democratie moet er ruimte zijn voor diverse perspectieven, voor zeggenschap en invloed. Daarbij moeten politici, bestuurders en beleidsmakers juist aansluiten bij de diversiteit van stemmen in onze samenleving. Stemmen die zacht zijn, die twijfelen, die zich hebben afgekeerd of een ander kritisch geluid vertolken. Dat vraagt om écht luisteren en het voeren van goede, betekenisvolle gesprekken waarin mensen hun ervaringen kunnen delen en zich gezien voelen.

In het huidige maatschappelijke en politieke debat tekent zich een tegengestelde beweging af. Het label ‘polarisatie’ wordt steeds sneller geplakt. Vaak ten onrechte. Gezonde polarisatie biedt juist de ruimte om meningsverschillen uit te spreken en maatschappelijke spanningen bespreekbaar te maken. Tegenwoordig wordt het begrip veelal gebruikt als afwijzing van tegengeluid. Als iemand iets zegt wat buiten de norm valt, is diegene al snel ‘gepolariseerd’.

Demonstratierecht

Vaak wordt bewust geen gehoor gegeven of ruimte geboden aan tegengeluid. Dit gebeurt op verschillende niveaus in de samenleving. Een bekend voorbeeld is de oproep van meer dan duizend Nederlandse geestelijken tegen het strengste asielbeleid ooit die de minister president niet persoonlijk in ontvangst wilde nemen. Een minder bekend voorbeeld is van een jongen die geschorst werd omdat hij na 7 oktober 2024 met een Palestijnse sjaal naar school kwam. 

Ook het beperken van het demonstratierecht zet vrijheid van meningsuiting onder druk. Volgens mensenrechtenorganisatie Amnesty International gebeurt dit in Nederland steeds vaker. In hun rapport stellen ze dat politici de focus daarbij ten onrechte leggen op de minderheid van demonstranten die vernielingen aanricht, terwijl het grootste deel vreedzaam demonstreert. Activistische bewegingen, zoals anti-racisme collectieven en klimaatactiegroepen als Extinction Rebellion, hebben hier regelmatig mee te maken. Hun streven naar rechtvaardigheid en structurele verandering wordt neergezet als ‘extreem’, ‘polariserend’ of ‘ontwrichtend’, terwijl ze in feite tegenspraak organiseren binnen de democratische ruimte. Maar ook bijvoorbeeld protesten van bewoners tegen azc’s, die vaak grotendeels vreedzaam verlopen, ervaren dit. Onlangs vonden inwoners van Heerlen dat ze door de gemeente allemaal weggezet werden als ‘racisten’. Terwijl ze in principe gewoon gebruik maakten van hun recht om zich uit te spreken tegen het beleid van de gemeente.

De stille druk van de norm

Vrijheid van meningsuiting is een recht, maar in hoeverre voelen mensen zich werkelijk vrij om af te wijken van de heersende norm? Vanuit media, politiek en instituties wordt vaak een impliciet beeld uitgedragen van ‘hoe het hoort’. Dat zorgt voor druk tot conformeren, zowel op individueel niveau als binnen organisaties.

Die heersende norm heeft niet alleen invloed op de ruimte die mensen nemen, maar ook op de ruimte die ze krijgen. Soms gaat het daarbij niet primair om het gedachtengoed dat zij uitdragen, maar om de manier waarop zij dat doen. Uit angst voor polarisatie of verstoring van de openbare orde en veiligheid wordt vaak gehandhaafd en ingezet op geen ruimte bieden aan tegenspraak. Een lastig dilemma waarbij wel de vraag rijst of de mate van sympathie die gevoeld wordt met het gedachtengoed bepalend is voor hoeveel ruimte gegeven wordt aan de tegenspraak. Ofwel de heersende norm ten aanzien van het onderwerp lijkt hierin de doorslag te geven. Dit kan leiden tot het gevoel van meten met twee maten en polarisatie juist aanjagen. Gevoelens van ‘wij versus zij’ ondermijnen onderlinge solidariteit. Als mensen bovendien het gevoel hebben dat instituties partij kiezen of niet luisteren, groeit ook de verticale polarisatie: het wantrouwen in de overheid, media en democratie.

Meningsverschil kan polarisatie verminderen

Tegenspraak en meningsverschillen, kunnen echter – paradoxaal genoeg – juist de polarisatie verminderen. Het risico op polarisatie wordt immers groter wanneer mensen de samenleving ervaren als slechts enkele dominante groepen waarbij een bepaalde mening de norm heeft. Juist dat homogene beeld van ‘de ander’ moet ter discussie gesteld worden, op dat eventuele overeenkomsten tussen ‘de ander’ en  ik’ tot de mogelijkheden behoren (Ghorashi, 2009). Hoogleraar Diversiteit en Integratie Halleh Ghorashi pleit ervoor om in deze tijd waarin normdenken tegenreacties moeilijk maakt, voor het creëren van meerstemmige participatie, waarover zij donderdag 15 mei 2025 de Participatielezing geeft.

'Het is tijd om het dominante verhaal over ‘polarisatie’ bij te stellen'

De werkelijkheid is bovendien vaak ambivalenter dan een gepolariseerd beeld van ‘voor’ of ‘tegen’ suggereert. Zo blijkt uit onderzoek van Kennisplatform Inclusief Samenleven (KIS) dat mensen vaak een aanzienlijk genuanceerder standpunt hebben over migratie en diversiteit, ondanks de scherpe meningen die in de media te horen zijn. Deze diversiteit aan meningen, en daarmee de diversiteit binnen groepen, kan meer zichtbaar worden gemaakt. Het werkt averecht om mensen over één kam te scheren. Dat kan als een self fullfilling prophecy juist het wij-zij gevoel versterken.

Vrijheid onder druk

Vrijheid, meningsverschil en tegenspraak zijn geen bedreigingen van de democratie – ze zijn de democratie. Maar die vrijheid staat onder druk. Van subtiele normdruk tot institutionele uitsluiting van kritische stemmen. Waar mensen strafbaar gedrag tonen of geweld gebruiken moet natuurlijk gehandhaafd worden. Maar tegenspraak mag niet worden genegeerd, gemarginaliseerd of zelfs gecriminaliseerd worden zonder dat er sprake is van strafbaar gedrag als geweld of intimidatie. Daarom is het tijd om het dominante verhaal over ‘polarisatie’ bij te stellen. Niet de verdeeldheid is het probleem – maar het onvermogen of onwil om naar elkaar te luisteren. Alleen door het organiseren van meerstemmigheid, het écht ruimte geven aan afwijkende perspectieven, houden we onze democratie levend.