Waarom werkt theater volgens de wetenschap? 

Wanneer een kijker die zelf heteroseksueel is, kijkt naar een meeslepend verhaal van iemand die bijvoorbeeld homo- of biseksueel is, dan kan deze kijker zich helemaal gaan inleven in de homo-of biseksuele hoofpersoon. Dat werkt het beste bij verhalen vol emotie waarin je als kijker als het ware in het verhaal ‘zit’ en de wereld ervaart vanuit de beleving van de hoofdpersoon. Uit verschillende wetenschappelijke studies blijkt dat wanneer iemand zich inleeft in iemand uit een gediscrimineerde groep, dit de vooroordelen over de mensen uit deze groep kan verminderen (zie dit filmpje en dit wat werkt dossier voor de geraadpleegde studies). Zeker als de hoofdpersoon onrechtvaardige situaties meemaakt. Dit soort verhalen kunnen ook gedeeld worden via film of via een spreker in de klas. Het voordeel van theater is dat kijkers vaak geboeid zitten te kijken te luisteren.

Naast dat theater voor inleving zorgt, kan het ook boodschap meegeven over de sociale norm (= wat normaal is / wat sociaal wenselijk is). Wanneer de kijker ziet dat een iemand die net als hij of zij zelf heteroseksueel is en bevriend is met iemand die bijvoorbeeld homoseksueel is, wordt er een goed voorbeeld gegeven. Zo wordt er als het ware een sociale norm neergezet dat het oké is om bevriend te zijn met iemand die een andere seksuele voorkeur heeft dan jijzelf. 

Hoe gaat dat in de praktijk?              

In de theatervoorstelling LEEF! van Theater AanZ voor mbo-studenten zagen de Movisie onderzoekers dat de studenten (de kijkers) vaak fysiek reageerden op ‘heftige’ scènes: ze sloegen bijvoorbeeld hun hand voor hun mond bij de scene waarin een lesbisch meisje niet wordt geaccepteerd door haar moeder. Sommige studenten gingen zelfs huilen tijdens het kijken. Ook aan de reacties van de studenten in het nagesprek was te horen dat zij zich hadden ingeleefd in het verhaal; ze vertelden bijvoorbeeld spontaan wat zij hadden gedaan als ze in de schoenen hadden gestaan van het homoseksuele karakter. Theater zorgt er dus voor dat mensen die eerst heel ‘anders’ leken dan jezelf, eigenlijk minder ‘anders’ worden; het worden mensen waarmee je kan meeleven en waar je empathie voor ervaart. Mbo scholen zijn dan vaak erg tevreden over de voorstelling van Theater AanZ (in combinatie met de docententraining, zie hieronder. Meer info: zie dit rapport).

Praktische tips voor theatermakers vanuit de praktijk en de wetenschappelijke literatuur

Theater maken is een vak apart. Het is een heel ander vak dan het vak van sociale wetenschapper. Echter, vanuit de sociale wetenschap komen er een aantal tips naar voren die theatermakers kunnen overwegen om te gebruiken wanneer zij willen dat hun theatervoorstelling niet alleen een mooi artistiek product is maar óók een middel is om vooroordelen te verminderen.

1. Let op introductie:
   Als je vooraf verwacht dat de kijker sterke vooroordelen heeft, introduceer de theatervoorstelling door het te verbinden aan een breder thema. Een theatervoorstelling over een homoseksueel karakter kun je ook benoemen als een verhaal over iemand die ontdekt wie hij werkelijk is of als een verhaal over liefde. Want wanneer je vertelt ‘deze voorstelling gaat over homoseksualiteit’ haakt er mogelijk een al een deel van de groep af die daardoor niet meer goed kijkt naar de voorstelling. 
    
2. Zet het perspectief centraal van mensen die gediscrimineerd worden:
   Zorg in de de theatervoorstelling er zelf voor dat de scenes de nadruk leggen op de ervaringen en de beleving van de persoon uit de gediscrimineerde groep. Voorkom dat bijvoorbeeld homofobe of racistische opmerkingen door de andere karakters in de de voorstelling als grappig worden ervaren door de kijker; dan kan het lijken of die opmerkingen ‘oke’ zijn en dat is juist niet de bedoeling. Dit betekent niet dat humor niet goed is. Grapjes zorgen er ook voor dat de  theatervoorstelling leuk is om naar te kijken. Maar zorg er voor dat de grappen niet betekenen dat iemand belachelijk wordt gemaakt die al gediscrimineerd wordt of dat grappen ten kosten gaan van iemand uit een gediscrimineerd groep. Dat kan onbedoeld het beeld geven dat discriminatie ‘vermakelijk’ is. 
    
3. Stel een haalbare doelstelling:
   Mik niet op ‘bewustwording’, maar wel op empathie. Soms komen in theatervoorstellingen ook scènes voor waarin een personage heftig een LHBT-persoon of een ander persoon uit een gediscrimineerde groep, uitscheldt. Wanneer je kijkt vanuit het perspectief van de gediscrimineerde persoon, kan dat leiden tot inleving en empathie en dat vermindert vooroordelen. Empathie of inleving bevorderen is dus een haalbare doelstelling. 

   Maar wat meestal niet goed lukt en daarom niet goed werkt, is om te proberen om het publiek tot het inzicht te brengen dat zijzelf ook wel eens uitschelden of discrimineren. Anders gezegd: wat je soms hoopt is dat het publiek ook denkt ‘oh wat erg, ik moet zelf ook niet zo denken of doen’. Dit wordt ‘bewustwording’ genoemd. Door bewustwording kun je nog meer gemotiveerd worden om je gedrag aan te passen en jezelf continu blijven monitoren op het gebruik van vooroordelen en stereotypen en zo nodig jezelf corrigeren. Echter, dit vergt erg veel zelfreflectie en zelfcontrole. Volwassenen vinden dit al lastig maar voor kinderen, pubers en jongvolwassenen is dit meestal niet te doen en daarom geen haalbare doelstelling (zie: Les over vooroordelen en stereotypen op school: is bewustwording wel echt de eerste stap?). 
    

4. Houd rekening met de diversiteit in het publiek:
   Onder de kijkers zitten waarschijnlijk ook mensen die zelf gediscrimineerd worden. Bijvoorbeeld in een klas met leerlingen zitten ook een aantal jaren zelf die homoseksueel zijn: alhoewel de voorstelling heftige scenes mag bevatten is belangrijk dat er een goede einde zit aan het verhaal zodat deze leerlingen toch met een positief gevoel over hun eigen toekomst naar huis gaan.
    
5. Zorg dat het nagesprek de theatervoorstelling versterkt:
   In het nagesprek kunnen vragen worden gesteld aan de kijker als ‘wat zou jij hebben gedaan als je in de schoenen stond van de hoofdpersoon?’ Dit versterkt de gevoelens van inleving en versterkt het effect van het theater. Vraag in een nagesprek juist niet door op de negatieve meningen van de kijkers want deze negatieve opmerkingen kunnen de rest van de groep ‘aansteken’ en dat kan leiden tot een debat.

   Het zet daarnaast ook een negatieve sociale norm neer over een groep waarvan je juist vooroordelen wilt verminderen. Stimuleer dus ook niet een gesprek met ‘meningen’ (niet: ‘wat vind jij van homoseksualiteit?’) want dat leidt er juist toe er (hard) geoordeeld wordt over mensen uit een gediscrimineerde groep. Zet in plaats daarvan in op een gesprek over gevoelens en persoonlijke ervaringen zodat de beleving die de kijkers hebben gehad bij het zien van de theatervoorstelling versterkt wordt. Gebruik het nagesprek dus niet als discussie- of debat moment; discussies en debatten zijn juist geen goed middel om vooroordelen te verminderen terwijl theater dat wel is.
    

6. Wees voorzichtig met stereotypen:
   Als je een stereotype hoort, wordt deze actief in je denken en de associatie tussen een bepaalde groep en het stereotype wordt hierdoor versterkt. Ook als je uitlegt waarom het niet klopt blijft het stereotype toch ‘hangen’. In de theatervoorstelling of in het nagesprek is het dus niet aan te raden om stereotypen te gaan benoemen of te beschrijven. Echter, een personage kan wel enig stereotiep gedrag vertonen of benoemen (bijvoorbeeld een homoman die ‘vrouwelijk’ gedrag laat zien), zolang het de personages geen ‘typetjes’ worden maar mensen van vlees en bloed zijn: mensen wie je kan meeleven en je in kan verplaatsen.
    
7. Geef het goede voorbeeld:
   Laat als het past in de verhaallijn, ook personages zien die het goede voorbeeld geven. Bijvoorbeeld een hetero-jongeren die zijn beste vriend die homo is, gewoon accepteert voor wie hij is. Zo laat je ook zien hoe het wél kan. En niet alleen de personages maar ook de acteurs kunnen het goede voorbeeld geven; bij Theater AanZ spelen ook heteroseksuele acteurs mee die in het nagesprek aan de jongeren uitleggen dat zij zelf geen moeite hebben met iemand die homoseksueel is en zich graag inzetten voor meer acceptatie. De acteurs kunnen zo als een rolmodel fungeren voor de heteroseksuele jongeren. 

Tips voor scholen, buurthuizen en andere afnemers

Theater kan op diverse plekken worden ingezet om vooroordelen te verminderen: op scholen, in buurthuizen, in verzorgingshuizen, op sportclubs en zelfs op het werk. Wanneer er overwogen wordt om theater als middel in te zetten: 

• kies voor een theatergezelschap die een goed verhaal neer kunnen zetten en waarin goed geacteerd wordt; wanneer dit namelijk niet het geval is, is het lastiger voor kijkers om zich in te leven in het verhaal;
• kies voor een theatervoorstelling waarin het niet gaat over mensen uit een gediscrimineerde groep maar waarin je als kijker meekijkt door de ogen van een persoon die gediscrimineerd wordt. Idealiter is de voorstelling ook gebaseerd op echte verhalen van deze mensen;
• check goed wie je doelgroep is: een verhaal gericht op het verminderen van vooroordelen ten aanzien van mensen van kleur of mensen met een migratieachtergrond, is bedoeld voor met name de ‘witte’ doelgroep. En een voorstelling over homo-en biseksuele karakters, is met name bedoeld voor heteroseksuele kijkers. Ga daarom van te voren goed na of je het goede voorstelling bij de goede doelgroep hebt; 
• kies voor een theatervoorstelling met een nagesprek; in het nagesprek moet de nadruk liggen op het delen van gevoelens en het stimuleren van inleving en niet op de uitwisseling van meningen (geen discussie!);
• laat ook de professionals die in je organisatie werken (bijvoorbeeld docenten, buurtwerkers, verzorgden etc.) meekijken en meedoen of organiseer voor hen een aparte voorstelling, want ook onder hen kunnen vooroordelen spelen;
• zorg dat ook na de theatervoorstelling het thema van voorkomen van discriminatie op de agenda blijkt staan; maak het onderdeel van het beleid van de organisatie, laat het regelmatig terug komen en herhaal met de doelgroep wat er geleerd is.