Tips en belemmeringen bij versterken sociale netwerken van mensen in armoede

Marjanka Renting onderzocht tijdens haar stage bij Movisie wat mensen in armoede nodig hebben van hun sociale netwerken en op welke manier professionals kunnen ondersteunen bij het versterken en vergroten van deze netwerken. De belangrijkste conclusie is dat er veel mogelijk is, maar dat er eerst een basis moet zijn van vertrouwen, respect, begrip en erkenning.

Uit verschillende onderzoeken blijkt dat armoede bijdraagt aan sociaal isolement en exclusie. Terwijl we weten dat sociale netwerken en sociaal kapitaal juist het welzijn van mensen in armoede kunnen vergroten. Mensen uit sociale netwerken kunnen zelfs helpen om iemand uit een situatie van armoede te krijgen, bijvoorbeeld door een brugfunctie te vervullen richting werk. ‘Onderzoek wijst uit dat vooral diversiteit in een sociaal netwerk van belang is’, vertelt Renting. ‘Een divers sociaal netwerk zorgt ook voor verschillende hulpbronnen die nodig zijn om de armoede te kunnen verlichten.’

Overleven

De kwalitatieve studie van Marjanka Renting was het afstudeeronderzoek voor de master Social Challenges Policies and Interventions van de Universiteit Utrecht. De eerste drie participanten waar Renting een gesprek mee had, werken als ervaringsdeskundigen bij Movisie. Via hen kwam ze vervolgens in contact met de overige zeven participanten. De meeste participanten hebben een klein sociaal netwerk dat vooral bestaat uit familieleden en langdurige vriendschappen. Ze hechten waarde aan hun sociale netwerk, maar voelen niet direct de behoefte om dit uit te breiden. ‘Mede door schaamte en angst voor vooroordelen of afwijzing. Maar ook omdat ze overprikkeld zijn, hun situatie niet kunnen overzien en vooral bezig zijn met overleven.’

’Mensen hechten waarde aan hun sociale netwerk, maar voelen niet direct de behoefte om dit uit te breiden’

Onbegrip

Wat duidelijk naar voren kwam was dat de participanten de behoefte hebben om gehoord en gezien te worden en om begrip voor hun situatie te krijgen. Iets waarin ze zowel vanuit hun netwerk als van professionals niet in worden voorzien. ‘Naarmate mensen langer in armoede verkeren, wordt het begrip vanuit hun omgeving nog minder. Ook mensen die pas net in armoede leven, zitten in een ingewikkelde situatie. Ze moeten andere keuzes maken dan de manier waarop ze dit eerder gewend waren, ze kunnen niet meer meedoen met het netwerk en ook dit kan leiden tot onbegrip.’

Negatieve spiraal

Opmerkelijk was de negativiteit naar professionals toe en het onbegrip dat de participanten van professionals ervaren. Het contact met professionals leidt vaak tot een negatieve spiraal. ‘Participanten voelen zich in het contact met professionals niet erkend en gehoord, waardoor er boosheid ontstaat dat zij zelf uitleggen als een pure schreeuw van wanhoop en niet meer weten wat te doen. Dat nodigt de ander natuurlijk niet uit om zacht en behulpzaam te zijn en het gesprek voort te zetten.’

Eerst vertrouwen winnen

Uit het onderzoek van Renting kwam dus naar voren dat de participanten niet de wens hadden om hun sociale netwerken te versterken. En ook weinig behoefte hadden aan de hulp van professionals hierbij, vanwege eerdere negatieve ervaringen. Heeft Renting dan wel een antwoord gekregen op haar onderzoeksvraag? ‘Het betekent niet dat professionals de sociale netwerken van mensen in armoede niet kúnnen versterken. Er ligt iets aan vooraf. Voordat je het gesprek aangaat over het versterken van het sociale netwerk is er eerst de erkenning en het begrip nodig. Eerst het vertrouwen winnen, daarna is er ruimte om verder te gaan.’

’Eerst het vertrouwen winnen, daarna is er ruimte om verder te gaan’

Rol voor ervaringsdeskundigen

Hoe kan je als professional hiermee omgaan en hoe kan je voorkomen dat je in vooroordelen denkt? ‘De basis moet goed zijn, je moet je echt verdiepen in iemand, niet vanuit jouw visie, maar vanuit de visie van de ander. Pas als er vertrouwen is kun je mensen bevragen en tips en adviezen geven.’ Een methode die kan helpen is volgens Renting stress-sensitief werken. ‘Door stress weg te nemen, ontstaat er ook meer ruimte. Niet alleen door te luisteren en empathisch te zijn, maar soms letterlijk zorgen dat er eten en een bed is en dat de kapotte cv-ketel wordt gemaakt. Mensen in een zware financiële situatie overzien dit soort problemen niet.’ Renting ziet hier ook een mooie rol voor ervaringsdeskundigen. ‘Zij mogen bepaalde vragen misschien wel stellen. De participanten gaven zelf ook aan dat ze eigenlijk alleen geholpen kunnen worden door iemand die weet waarover het gaat, die het zelf ook heeft meegemaakt.’

Reactie van Hanneke Mateman van Movisie

'Het onderzoek van Renting laat eens te meer zien hoe belangrijk het is dat de stem van mensen zelf, van mensen met ervaringskennis, gehoord wordt. In ons dossier Wat werkt bij Armoede verwijzen we naar het belang van een steunend sociaal kapitaal om uit de armoede te raken. De verhalen in het onderzoek van Renting laten zien dat een sociaal netwerk niet vanzelfsprekend is en aandacht vraagt, maar dat we als professionals allereerst goed moeten luisteren naar wat mensen nodig hebben en aankunnen. Rust brengen in de situatie en vertrouwen opbouwen (als onderdelen van de stress-sensitieve benadering) zijn van groot belang, maar niet vanzelfsprekend in de manier waarop de hulpverlening momenteel georganiseerd is. Een hoge caseload en personele wisselingen staan haaks op wat nodig is. Daar ligt dus een enorme opdracht voor organisaties om samen met ervaringsdeskundigen te zoeken naar wat mogelijk is om mensen zo goed mogelijk te helpen.'

Vervolgonderzoek

Als ze kijkt naar de bevindingen uit haar onderzoek, heeft Marjanka Renting suggesties voor een vervolgonderzoek. ‘Het is waardevol om nog verder in te gaan op waarom alle participanten zo weinig begrip en erkenning van professionals ervaren en waarom de behoeften en visies zo verschillen. Daarnaast las ik in de literatuur veel over bonding, bridging en linking. Mensen van een hogere sociale klasse kunnen een brugfunctie hebben om mensen in armoede te helpen de sociale ladder op te klimmen. Een aantal participanten gaven echter aan dat als ze bijvoorbeeld een baan hebben gevonden en zich tussen mensen van een hogere sociale klasse bevinden, ze daar geen aansluiting bij vinden. Tegelijkertijd verandert ook hun eigen sociale wereld, waardoor ze eigenlijk tussen twee werelden in leven en ze zich nergens meer thuis voelen. Hoe ga je hier dan vervolgens mee om?’

Reflectietool

Naar aanleiding van haar onderzoek maakte Renting een Reflectietool. ‘Omdat in het onderzoek andere zaken naar voren kwamen dan verwacht, heb ik nagedacht over een advies voor professionals. Met de Reflectietool kunnen professionals reflecteren op hun eigen handelen, met als doel mensen beter te kunnen ondersteunen.’ De negatieve ervaringen van de participanten staan weergegeven in quotes. Ook staan kort de oorzaken van de negativiteit en de consequenties beschreven. ‘Ik wil hiermee professionals aan het denken zetten. Hoe kijk jij naar mensen in een moeilijke financiële situatie, hoe kan je op een andere manier naar mensen luisteren en hoe kan je meer naast hen staan?’

Download de reflectietool

Bijzonder actieonderzoek

Regelmatig doen getalenteerde studenten onderzoek bij Movisie als stage. Inge Meiberg, studente aan de Universiteit van Humanistiek (UvH) werkte mee aan een meerjarig actieonderzoek van Movisie en UvH naar mensen in de bijstand. Wat is nodig voor een goede en effectieve werkrelatie tussen bijstandsgerechtigden en hun werkconsulenten van de sociale dienst? Voor het onderzoek, waarin de menselijke maat vooropstaat, liepen wetenschappers mee met consulenten van de sociale dienst om de werkrelaties te observeren. Vrijwilligers met ervaring in de bijstand interviewden bijstandsgerechtigden uit hun eigen gemeente. Wat is de meerwaarde van het betrekken van deze vrijwilligers voor dit Movisie-project, dat sinds 2021 bestaat onder de naam In De Dichter Bij Stand? Inge Meiberg schreef voor Movisies een artikel over haar ervaringen.

Lees het artikel