‘Veranderen lukt alleen door perspectieven bij elkaar te brengen’

Kenniskringen, leerkringen en communities of practice

Wat werkt er bij kenniskringen, leerkringen en communities of practice en wat zijn belangrijke lessen uit theorie en praktijk? Movisie-adviseur Martha Talma schetst wat literatuuronderzoek oplevert. Adviseur Els Hofman belicht een actueel praktijkvoorbeeld, de kenniskring ‘BeterOud’.

Martha Talma, senior-adviseur bij Movisie, deed literatuuronderzoek naar de werking van kennis- en leerkringen, vaak ‘communities of practice’ genoemd. Ze omschrijft een leerkring als ‘een continuüm waarin mensen kennis delen aan de ene kant tot samen kennis produceren (‘coproductie’) aan de andere kant’. In een kennisnetwerk gaat het om kennis en inspiratie delen (‘enkelslagsleren’). Een ‘community of practice’ gaat een stap verder: het oplossen van een maatschappelijk vraagstuk, in een open experimentele leeromgeving met verschillende stakeholders.

Kenniskring ‘Beter Oud’

Els Hofman, eveneens senior adviseur, vertelt over de kenniskring BeterOud. BeterOud is een voorbeeld van een community of practice waarin innovatieve projecten over de ouderenzorg worden ontwikkeld en verspreid. Dit leernetwerk bestaat nu drie jaar en deelnemers zijn naast Movisie onder meer Vilans, Sociaal Werk Nederland en Pharos. Ze schetst hoe het leerproces met vallen en opstaan verloopt. ‘Het is heel moeilijk om samengestelde groepen iets te bieden wat iedereen leuk vindt. Er spelen verschillende belangen en het niveau van de deelnemers loopt uiteen. Het is lastig om vast te stellen wat in de praktijk werkt. Wat goed gaat is het brengen van wetenschappelijke kennis en het tot stand brengen van ontmoeting en uitwisseling. Ook het inbrengen van de instrumenten en leerervaringen gaat goed.’

BeterOud
De ambitie van BeterOud is de levenskwaliteit van ouderen verbeteren door hen in staat te stellen hun eigen unieke leven voort te zetten ondanks de beperkingen van ouder worden. BeterOud faciliteert het leren met en van elkaar op drie manieren: in leergemeenschappen, in regionale netwerken ouderenzorg en in werkplaatsen waarin professionals samen met ouderen nieuwe producten ontwikkelen.

Ervaringsdeskundigen praten mee

Els Hofman vertelt dat ze veel leert door de samenwerking met anderen. ‘We bekijken nu of we kennis kunnen ontwikkelen door ‘on tour’ te gaan. Soms is het moeilijk om ouderen in de leergemeenschap een plek te geven, maar vaak lukt het wel als ze over hun praktijkervaringen vertellen.’ Een vraag is hoe in de leernetwerken de verschillende deelnetwerken aan elkaar worden verbonden zoals die van professionals, wetenschappers of ervaringsdeskundigen. Els Hofman vertelt dat deelnemers daarin zelf een actieve rol spelen. ‘Het is een kennisuitwisseling. Werk nauw samen met de stakeholders in bijvoorbeeld een themateam. Dat voorkomt dat je blik wordt verkokerd.’

Community of practice in negen stappen

Martha Talma schetst de stappen die in de literatuur worden beschreven bij het ontwikkelen van een community of practice. De stappen zijn ook te gebruiken voor de lichtere vorm van leernetwerken.

  1. Bepaal het kader van het thema, maak scherp waarover het gaat.
  2. Sluit aan bij de urgentie voor de deelnemers.
  3. Werf een groep met verschillende perspectieven onder de deelnemers, bijvoorbeeld gemeente, professionals, cliënten, burgers, vrijwilligers, ervaringsdeskundigen, onderwijs.
  4. Zorg voor doorwerking in de praktijk. Deelnemers moeten een mandaat hebben om daadwerkelijk te experimenteren in de praktijk.
  5. Faciliteer ontwikkeling. Zet bij voorkeur twee begeleiders in die het proces trekken, het liefst vanuit verschillende perspectieven.
  6. Leg verantwoordelijkheid bij de groep.
  7. Acteer en reflecteer. Leren gaat met vallen en opstaan.
  8. Als je echt wil dat gedrag beklijft, plan dan minimaal anderhalf jaar lang elke zes weken sessies om de gedragsverandering te bereiken.
  9. Benoem de resultaten en communiceer deze.
     

Faciliteer ontwikkeling

Voor het faciliteren van de ontwikkeling vond Talma vijf tips:

  1. Creëer een veilige én uitdagende leeromgeving
  2. Geef ruimte aan verschillende perspectieven
  3. Zorg voor drieslagsleren
  4. Maak de leercyclus rond
  5. Zoek samen de learning zone op
     

Sta open in het proces

Talma betoogt dat het samenbrengen van perspectieven niet genoeg is: het gaat ook om het open staan voor elkaar. ‘Nodig iedereen uit om het eigen perspectief in te brengen én open te staan voor de perspectieven van de andere partijen. Stimuleer luisteren en doorvragen zonder snel tot een oordeel te komen.’ Daarbij is het nodig om voor het zogeheten ‘drieslagsleren’ te zorgen. Om vanuit de eigen identiteit en persoonlijke missie te kunnen leren is het nodig dat zowel cliënten als hulpverleners samen de ‘learning zone’ opzoeken. ‘Begeleiders moeten open in het proces staan. Ze weten vooraf ook niet precies waar het proces naartoe gaat.’

Figuur: Bergenhenegouwen, G., & Mooijman, E. (2010).

Werkplaatsen Sociaal Domein

Jean-Pierre Wilken, lector Participatie Zorg en Ondersteuning aan de Hogeschool Utrecht, noemt het verhaal van Martha Talma een mooi overzicht vanuit de rol van de procesbegeleider. Hij verwijst naar de 14 Werkplaatsen Sociaal Domein die ook gezien kunnen worden als leernetwerken rondom stakeholders als hogescholen, ROC’s, instellingen, gemeenten en universiteiten.

Sluit netwerken op elkaar aan

Wilken pleit voor het verbinden van de verschillende leernetwerken op de verschillende niveaus. De landelijke netwerken zouden verbonden moeten worden met regionale en lokale netwerken of nog kleinschaliger, netwerken binnen wijken. ‘We doen bijvoorbeeld onderzoek naar actieleren binnen wijkteams. Daarmee kun je doelgericht, met passie en ambitie aan iets werken. Grote vraag is nog hoe je ervaringsdeskundigen, mensen met een verslaving of in armoede deel kunt laten uitmaken van zo’n learning community. Hoe kun je leren van de ervaringskennis van deze mensen? Mooi is als je de verschillende perspectieven bij elkaar brengt, en zo ook de verschillende kennisbronnen bij elkaar krijgt. Als je streeft naar verandering lukt het alleen via het bij elkaar brengen van verschillende perspectieven.’

Kort literatuuronderzoek kenniskringen

Presentatie leerkringen

Dit artikel is geschreven door Martin Zuithof, journalist en eindredacteur