Van mensen in een kwetsbare situatie wordt veel verwacht. Plannen kunnen maken, in actie komen, volhouden en omgaan met verleiding en tegenslag. Vind bijvoorbeeld maar eens een baan als je net uit de gevangenis komt en geen huis hebt. Of bouw maar eens contact op met mensen uit je straat als je je eenzaam voelt. Makkelijk gezegd, maar moeilijk gedaan. Ook zien we terug dat gedragsverandering van buitenaf wordt opgelegd en er niet naar innerlijke drijfveren of motivatie wordt gezocht.

Veranderen is moeilijk

Er zijn drie redenen waarom het moeilijk is om te veranderen.

1. Ten eerste houden we van gewoonten waar we nauwelijks of niet over na hoeven te denken. We besparen daar veel energie mee omdat we niet elke dag opnieuw hoeven na te denken over hoe we bijvoorbeeld onze tanden moeten poetsen. Het ontwikkelen van hele simpele, nieuwe gewoonten kost ons gemiddeld meer dan twee maanden.
2. Ten tweede zijn we vanuit een oud overlevingsinstinct automatisch meer op het hier en nu gericht dan op de lange termijn. Zeker als we stress ervaren of niet lekker in ons vel zitten, handelen we impulsiever. Zo kun je bijvoorbeeld in de verleiding komen om met een zak chips op de bank televisie te kijken terwijl je weet dat het voor je gezondheid beter zou zijn om te gaan bewegen.
3. Ten derde passen we ons vaak automatisch en onbewust aan onze omgeving aan. Als de mensen in onze omgeving niet helpend of zelfs negatief reageren op een verandering, is het moeilijk om zelf te veranderen.

'Als je het zelf moet doen, heb je pas door hoe moeilijk het is'

Door bewustwording meer begrip

In de leerkring van Movisie zijn de sociaal werkers allereerst met een eigen gedragsverandering aan de slag gegaan. Door zelf van binnenuit te ervaren wat wel en niet werkt bij gedragsverandering wordt bewustwording vergroot. Een deelnemer van de leerkring: ‘Mijn kijk op gedragsverandering is veranderd. Als je het zelf moet doen, heb je pas door hoe moeilijk het is.’ Dit bewustzijn helpt om meer begrip te hebben voor de cliënt, als hij of zij terugvalt in oud gedrag. Meer begrip bevordert ook een gelijkwaardige basishouding tussen professional en cliënt. Bewustwording van het moeilijke proces van gedragsverandering helpt ook om geduld te hebben: ‘Het kost tijd en ongemak om in te tunen wat er werkelijk speelt bij iemand en om echt de moeite te doen om te onderzoeken wat er achter gedrag werkelijk speelt.’

Drie aandachtspunten bij gedragsverandering

1. Een doel bepalen
Het helpt als je heel helder weet ‘waarom’ je een doel nastreeft en je je beperkt tot één doel. ‘Ik stoom vaak gelijk door naar de actie zonder eerst met de cliënt stil te staan bij zijn of haar drijfveren en motivatie’, gaf een deelnemer aan. Verder werkt een ontwikkeldoel bij nieuw gedrag motiverender dan een prestatiedoel. Bij een ontwikkeldoel staat het leren centraal en het ontdekken van manieren om het doel te behalen. Een (tijdelijke) terugval in oud gedrag voelt dan voor de cliënt minder als falen; het is juist een stap vooruit in het leerproces. Bij een prestatiedoel beschrijf je het eindresultaat in plaats van het proces ernaar toe. Als je een prestatiedoel niet haalt, ben je eerder geneigd het bijltje erbij neer te gooien.

2. Beschrijven van concreet gedrag
De cliënt heeft een helder beeld van wat hem of haar te doen staat als dit kleine, concrete stappen zijn. Om nieuw gedrag vol te houden en in te slijten, helpt het als de cliënt zin heeft in het nieuwe gedrag of als het leuk gemaakt kan worden. Maak het gedrag ook concreet. Als een cliënt bijvoorbeeld meer contact wil maken met mensen in de buurt dan kan deze per dag twee mensen groeten. Voor een gekozen doel zijn er natuurlijk meerdere mogelijkheden om te experimenteren met gedragsverandering. Het helpt de cliënt om niet alles tegelijk te doen dus kies samen dat gedrag waarvan jullie denken dat het veel impact heeft op het gekozen doel.

3. Regelen van ondersteuning
Het helpt om de cliënt voor te bereiden op ‘momenten van de waarheid’, moeilijke momenten waarop de verandering dreigt te mislukken. Bijvoorbeeld: wat zeg je of doe je als je minder alcohol wilt drinken en je op een feestje een glas wijn in je handen gedrukt krijgt? De cliënt bedenkt wat hij of zij op zo’n moment zegt of doet om met deze verleiding en sociale druk om te gaan. Stimuleer de cliënt ook anderen bij de verandering te betrekken. Door anderen er over te vertellen, maakt de cliënt deze personen deelgenoot en is de kans groter dat ze de verandering zullen steunen.

Ga op zoek naar de intrinsieke motivatie van je cliënt

Wat vraagt het van professionals?

Ondersteuning bij gedragsverandering vraagt bewustwording dat veranderen, zeker in stresssituaties, alles behalve vanzelf gaat. Met snel handelen en oplossen breng je over het algemeen niet de gedragsverandering teweeg die ook op lange termijn een positieve beweging in gang zet. Het kan juist de situatie verslechteren als mensen dingen moeten doen die voor hen niet haalbaar zijn. Het geeft bovenop de kwetsbare situatie waarin ze zitten nog meer een faalgevoel over zichzelf. Dus ga in plaats van op zoek naar een snelle oplossing op zoek naar de intrinsieke motivatie van je cliënt. Bepaal samen een doel, ga aan de slag met het beschrijven van concreet gedrag en zorg dat er binnen het netwerk van je cliënt mensen zijn die hem of haar bij de gedragsverandering kunnen helpen. Zo zorg je voor een verandering in gedrag die een duurzaam effect heeft.

Meer lezen?

• WRR (2017), Weten is nog geen doen. Een realistisch perspectief op redzaamheid. Den Haag: WRR.
• Tiggelaar, B. (2018), De ladder. Waarom veranderen zo moeilijk is én welke 3 stappen wel werken. Soest: Tyler Roland Press BV.
• Sitskoorn (M). (2016), IK2. De beste versie van jezelf. Deventer: Vakmedianet.
• Dam, A. van (2009), De kunst van het falen. Hoe je door effectief leren succesvol kunt presteren. Amsterdam: Ambo.