Niet weten en samenwerken met nieuwe partners

‘Ik heb geen rooskleurig verhaal’, begint Roeland van Geuns zijn introductie over de nieuwe groep kwetsbaren die mogelijk ontstaat. De lector Armoede-interventies aan de Hogeschool van Amsterdam vertelt hoe de 1,5 meter maatregelen en de huidige en toekomstige economische krimp door de coronacrisis veel bedrijven in zwaar weer brengt. En dat leidt tot het wegvallen van inkomsten bij zowel nieuwe groepen als ‘oude bekenden’. Van Geuns: 'Mensen met een zwakke arbeidsmarktpositie worden altijd zwaar getroffen, zoals jongeren, mensen met een migratieachtergrond, flexwerkers en lageropgeleiden. Nieuwe groepen die we nu zien zijn (hoogopgeleide) ondernemers, zzp’ers en ongedocumenteerden. En mensen werkzaam in de horeca en cultuursector. Binnen één à twee maanden verloren zij (een gedeelte van) hun inkomen, dat is extreem aan deze crisis.'

Van Geuns merkt op hoe belangrijk het is dat ondernemers zo snel mogelijk weer in staat zijn om te ondernemen. 'Anders duurt het economisch herstel te lang, dat doorwerkt in andere sectoren en met meer werkloosheid tot gevolg', zegt hij. Hij doet een aantal voorstellen hoe deze groep snel uit de armoede en schulden kan komen en wat dit vraagt van sociale professionals en gemeenten. Zo vraagt hulp bij financiële problemen van ondernemers specifieke kennis die een wijkteammedewerker of schuldhulpverlener niet zomaar heeft. Daarom roept Van Geuns de deelnemers op zich te realiseren wat ze niet weten. 'Vraag jezelf af: weet ik er genoeg vanaf? Is het antwoord nee? Bedenk dan wie die kennis wel heeft. Dat zijn vaak partijen buiten het bekende ‘hulpgilde’ zoals banken, accountants, boekhoudkantoren en ondernemersverenigingen. Verwijs iemand warm naar hen door.'

Blus eerst de grootste brand

Hanneke Mateman, expert Armoede & Schulden bij Movisie, neemt de deelnemers mee in de beschikbare kennis over wat werkt in de aanpak van armoede en schulden. Een effectieve aanpak bestaat in ieder geval uit het werken aan empowerment van mensen en stress-sensitief werken. Wat is specifiek nodig door de coronacrisis? 'Vroegsignalering is nu cruciaal', geeft Mateman aan. 'Dat vraagt om sensitiviteit bij professionals voor de nieuwe groepen kwetsbaren. Want die nieuwe groepen vragen om een nieuwe benaderingswijze. Wees je dus bewust: ‘wie heb ik voor me, wat vraagt deze persoon en kan ik dat bieden?’ We weten ook veel nog niet. Ervaringsdeskundigen kunnen die ontbrekende kennis toevoegen.' Daarnaast moeten voorzieningen geen drempels kennen, dus goed vindbaar zijn en geen wachtlijsten hebben.

Doen wat werkt bestaat uit drie elementen, zegt Mateman. 'Ten eerste, ga er met vereende krachten op af. Leg pro-actief contact met samenwerkingspartners, zoals scholen, huisartsen en cliëntondersteuners die vaak snel signalen van armoede of schulden opvangen. Let wel op of iemand de regie aankan, want dat is voor mensen door alle stress en zorgen vaak te veel. Pak het gefaseerd aan. Ten tweede, houd rekening met wensen, mogelijkheden en emoties van mensen. Je baan kwijtraken is een life event waar een rouwproces bij hoort. Ook hier een waarschuwing: ondernemers kunnen erg mondig zijn, waardoor zij zelfredzamer lijken dan ze in werkelijkheid het geval is. Daarom is fijngevoeligheid van de professional belangrijk. Ten derde, wees vasthoudend en betrouwbaar. Wil je echt tot de hulpvraag komen, dan is langdurig contact nodig. Vaste gezichten zijn daarbij belangrijk, net als een warme overdracht, juist als er met meer en nieuwe partijen wordt samengewerkt.'

Ze sluit af met de oproep om nu vooral eerst te doen wat nodig is. 'Blus eerst de grootste brand en dan bespreken we later of dat het goede was om te doen. Geef bijvoorbeeld praktische hulp via voedsel- en kledingbanken en zorg voor snelle uitbetaling van uitkeringen. Wees niet bang om onorthodoxe aanpakken in te zetten en het daar met elkaar over te hebben. Het Actieplan van SchuldenlabNL en het CPB-rapport Kansrijk Armoedebeleid bieden daarvoor ook aanknopingspunten.' 

Praktijkvoorbeelden van vroegsignalering en benadering

Dat gemeenten en schuldhulpverleners al volop bezig zijn met vroegsignalering en samenwerking met nieuwe partners blijkt uit twee praktijkvoorbeelden.

Marc Mulder (ervaringsdeskundige armoede & schulden bij Movisie en schuldhulpverlener bij Rijnstad in Arnhem) vertelt over de Budgetcheck die Rijnstad aan het ontwikkelen is om op een laagdrempelige, positieve manier hulp onder de aandacht te brengen. Hij vertelt: ‘we kregen wel veel signalen dat mensen in de financiële problemen kwamen, maar we zagen ze niet terug bij de schuldhulpverlening. Omdat we niet langs de deuren konden vanwege de maatregelen, hebben we voor alle mensen die een uitkering aanvragen een gratis budgetcheck beschikbaar gesteld. Dat doen we dan telefonisch. In het gesprek zetten we de inkomsten en uitgaven op een rij. We kijken waar ze kunnen besparen. Voor ondernemers en jongeren is er een aparte aanpak, aansluitend op wat zij nodig hebben en de benadering waar zij behoefte aan hebben. We willen de budgetcheck aanbieden via Werk & Inkomen van de gemeente en het UWV.’

Kenmerkend aan de Budgetcheck is de insteek: die is niet gericht op hulpverlening of geldzorgen, maar op zekerheid scheppen over de toekomst. Mulder: 'Het is eigenlijk een soort cadeautje als je een uitkering aanvraagt. Met deze positieve insteek hopen we mensen over de streep te krijgen. De nieuwe groepen zijn niet gewend om ondersteuning te vragen, ze lossen altijd alles zelf op. Veel van deze mensen komen uit een financieel stabielere situatie. Ze denken dat het wel weer goed komt, maar we willen dat mensen een plan B gaan maken als dat op korte termijn niet zo is. En zo is meteen een ingang bekend waar ze terecht kunnen als ze in de problemen komen.'

Ook in Utrecht anticipeert de gemeente samen met Buurtteams op toenemende schulden en armoede bij nieuwe groepen. Berdien van der Wilt is beleidsadviseur Werk & Inkomen van de gemeente Utrecht en vertelt hoe na de eerste hausse aan TOZO-aanvragen (11.000) er nu ruimte is voor een pro-actieve aanpak. Zo is vroegsignalering geïntensiveerd door niet alleen langs de deur te gaan, maar ook informatie achter te laten als iemand niet thuis is. En door niet alleen langs te gaan bij huurachterstanden, maar ook als er betalingsachterstanden zijn van nutsvoorzieningen. Er komt een versnelling in de samenwerking met banken. Ook zijn boekhouders ingeschakeld om ondernemers door te verwijzen. Jongeren kunnen hun vragen stellen via een speciale WhatsApp-lijn en ervaringsdeskundige jongeren vertellen hun verhaal via Instagram. Regionale jobhunters kijken mee om mensen op zoek naar werk aan een baan te helpen.

Structurele problemen aankaarten

Zijn de eerste nood ledigen, bredere vroegsignalering, weten wat je niet weet als sociaal professional, en een positieve insteek van het gesprek met inwoners voldoende om nieuwe armoede te tackelen? Het is een belangrijk begin, zeggen alle sprekers. Maar daarna moeten ook structurele problemen aangekaart worden, zoals te hoge woonlasten en mensen zonder problematische schulden toelaten tot de schuldhulpverlening. Van Geuns noemt nog dat dit wellicht ook het moment is om de wegbezuinigde raadslieden terug te halen. Maar één ding is duidelijk: zonder systeemoplossingen wordt de groep mensen die te maken krijgt met armoede en/of schulden nog veel groter. ‘En daarvoor hebben gemeenten, schuldhulpverleners, curatoren de capaciteit helemaal niet. De enige oplossing is om manieren te zoeken zodat die golf er niet komt’.