Uit het dossier Bestaanszekerheid, meer dan geld blijkt dat structureel geldgebrek niet alleen tot financiële problemen leidt, maar ook tot een slechtere gezondheid. Mensen in armoede ervaren meer stress, leven vaker in een ongezonde omgeving en hebben beperkte toegang tot gezonde voeding en medische zorg. Hierdoor kampen zij bijna drie keer zo vaak met psychische klachten en mijden zij vaker zorg uit angst voor hoge kosten. Door de stijgende kosten van levensonderhoud neemt dit probleem toe, wat volgens het rapport De maatschappelijke kosten van armoede in Rotterdam van Warm Rotterdam uiteindelijk leidt tot ernstigere gezondheidsproblemen en hogere zorgkosten.

Mensen in armoede leven vaker in eenzaamheid

Onderzoek van Nivel wijst uit dat het percentage Nederlanders dat medische zorg vanwege kosten vermijdt, steeg van 8 procent in 2021 naar 11 procent in 2023. Cijfers van het CBS laten zien dat mensen in armoede vaker in eenzaamheid leven en zij gemiddeld acht tot negen jaar minder gezonde levensjaren hebben. Volgens Pharos komen chronische ziekten zoals diabetes en hart- en vaatziekten vaker voor door ongezonde voedingskeuzes, mede veroorzaakt door financiële beperkingen. Kinderen uit arme gezinnen lopen bovendien een groter risico op obesitas en schuldenproblematiek.

In een overlevingsmodus door stress

Moeite met rondkomen leidt tot stress. Veel en langdurige stress kan leiden tot ongezond gedrag van mensen, zoals roken, alcohol- of middelengebruik. Maar ook op andere manieren beïnvloedt stress het gedrag van mensen. Ons brein gaat onder invloed van langdurige stress in een overlevingsmodus waardoor mensen alleen bezig zijn met de primaire behoeften en er geen ruimte is om na te denken over de lange termijn.

Slechte gezondheid, minder vaak aan het werk

Mensen met een slechtere gezondheid komen ook minder vaak aan het werk. Uit verschillende studies die zijn geraadpleegd voor de publicatie Waardevol werken. De stand van zaken blijkt dat de arbeidsparticipatie van mensen met een chronische ziekte of beperking al lange tijd niet boven de 30 procent uitkomt, voor de hele beroepsbevolking is dat 70 procent. Geen werk hebben, vermindert het welzijn. Werken daarentegen vermindert de kans op een depressie, zorgt voor structuur, meer eigenwaarde en meer waardering vanuit de sociale omgeving.

Een structurele aanpak voor gezondheidsgelijkheid

Het terugdringen van gezondheidsachterstanden is complex en het bepalen van de effectiviteit van een aanpak is vaak lastig. De onderliggende oorzaak moeten eerst worden aangepakt: de structurele ongelijkheid die deze achterstanden in stand houdt. Om gezondheidsverbeteringen te realiseren, moet eerst iets anders veranderen. Schulden moeten worden opgelost of kwijtgescholden, er moet stabiel en betaald werk zijn, inkomens moeten toereikend zijn, minder kinderen moeten in armoede opgroeien, en onderwijs mag minder afhankelijk zijn van de opleiding van ouders. Pas wanneer deze factoren verbeteren, kunnen volgens de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving op de lange termijn gezondheidseffecten zichtbaar worden.

Door economische ongelijkheid structureel aan te pakken, kunnen we gezondheidsverschillen op lange termijn verkleinen

Transitiebenadering

De transitiebenadering biedt een waardevol perspectief op de manier waarop veranderingen in systemen kunnen bijdragen aan het verminderen van gezondheidsachterstanden. Deze theorie stelt dat transities – fundamentele veranderingen in structuren en culturen – nodig zijn om duurzame oplossingen te realiseren. Toegepast op de gezondheidsverschillen betekent dit dat we niet alleen individuele gedragsverandering moeten stimuleren, maar ook de maatschappelijke structuren moeten aanpassen die deze ongelijkheid in stand houden. Voorbeelden hiervan zijn investeringen in preventieve gezondheidszorg, verbetering van sociale voorzieningen en beleidsmaatregelen die financiële stabiliteit bevorderen. Financiële zekerheid gaat niet alleen over inkomen, maar ook over toegang tot basisvoorzieningen zoals huisvesting, onderwijs en werk. Door economische ongelijkheid structureel aan te pakken, kunnen we gezondheidsverschillen op lange termijn verkleinen.

Wat kan er nu al gedaan worden?

Dat er gewerkt moet worden aan een lange termijnplan is duidelijk. Maar in de tussentijd hoeven we niet stil te zitten. Zowel lokaal als landelijk kunnen er veel relevante maatregelen genomen worden, zoals:

1. Verhoog het sociaal minimum.
2. Een integrale aanpak op gemeentelijk en landelijk niveau, waarbij zorg, werk en inkomen met elkaar worden verbonden.
3. Voor mensen met een beperking of chronische ziekte zijn specifieke maatregelen nodig, zoals het tegengaan van opstapelende zorgkosten en het structureel compenseren van onvermijdelijk hogere energiekosten.
4. Stimuleer mentale en fysieke gezondheid door sociale ontmoetingen te organiseren. De overheid kan dit ondersteunen door gemeenten te helpen investeren in een sterke sociale infrastructuur in buurten en wijken, bijvoorbeeld via ontmoetingsplekken in de openbare ruimte en bibliotheken.
5. Zorg ervoor dat voorzieningen die een gezonde leefstijl bevorderen toegankelijk en betaalbaar blijven. Dit kan door kortingen te bieden aan mensen met een laag inkomen, bijvoorbeeld voor sportfaciliteiten en leefstijlprogramma’s.
6. Maak gezonde voeding betaalbaar door middel van maatregelen zoals de Prijzenwet, een suikertaks en de versnelde afschaffing van btw op groente en fruit.

De stress-sensitieve benadering 

Een andere oplossingsrichting zou de stress-sensitieve benadering kunnen zijn. Deze methode is meer gericht op het individu dan op het systeem. Movisie heeft eerder aandacht besteed aan de stress-sensitieve benadering, waarbij rekening wordt gehouden met de impact van armoede en stress op het dagelijks functioneren van mensen. Professionals in de zorg en hulpverlening kunnen met deze benadering:

• Meer maatwerk bieden door financiële en sociale omstandigheden in kaart te brengen.
• De communicatie aanpassen aan de behoeften van mensen die onder hoge stress staan.
• Mensen ondersteunen bij het vinden van regelingen en voorzieningen die de financiële druk kunnen verlichten.

Dit vraagt om een brede inzet vanuit gemeenten, zorginstellingen en maatschappelijke organisaties om zorg en ondersteuning beter af te stemmen op de leefwereld van financieel kwetsbare groepen.

Financiële zekerheid als basis voor gezondheid

Structureel geldgebrek speelt dus een cruciale rol in gezondheid. Financiële zekerheid vermindert stress, vergroot de toegang tot zorg en draagt bij aan een gezonde leefomgeving. De huidige gezondheidsverschillen zijn grotendeels te verklaren door economische ongelijkheid, en structurele verandering is noodzakelijk om deze kloof te dichten. Naast de verhoging van het sociaal minimum zoals die door de Armoedecoalitie wordt bepleit, kun je daarbij denken aan tegengaan van opstapelende zorgkosten, stimuleren van fysieke sociale ontmoetingen en gezonde voeding betaalbaar maken.