Samen met veertien andere burgemeesters stond zijn naam onder een manifest dat hij in juni aanbood aan minister Ollongren van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Kern van de boodschap: de coronacrisis verergert de tweedeling in de samenleving tussen arm en rijk en daar moeten we snel iets aan veranderen. Jan Hamming is burgemeester van Zaanstad en kende de schrijnende verhalen volop uit zijn eigen stad. Mensen die met torenhoge schulden dreigen te komen zitten, kinderen uit kwetsbare gezinnen die buiten beeld raken van hulpverleners en onderwijzers, jongeren die afglijden naar de criminaliteit. Tijd voor het luiden van de alarmklokken en dat gebeurde dus in juni in eendrachtige samenwerking met collega’s uit andere steden.

Contrastvloeistof

Inmiddels is er een antwoord van de minister op het manifest, verwoord in een brief aan de Tweede Kamer (zie kader op pag. 6). Gemeenten krijgen extra geld voor bijvoorbeeld werkloosheidsbestrijding, tegengaan van schulden, onderwijs en de opvang van daklozen. Hamming: ‘De oproep is om dat te steken in de versterking van kwetsbare wijken en dat is ook wat we gaan doen.’ Al in december vorig jaar, toen Covid-19 zich nog niet manifesteerde, wees het kabinet in samenspraak met gemeenten in het land zestien wijken aan die in aanmerking komen voor stedelijke vernieuwing. Hamming: ‘Stedelijke vernieuwing nieuwe stijl wel te verstaan, met een zogenaamde 3-D aanpak: een sociale aanpak zoals Vogelaar dat deed. Een ouderwetse fysieke herstructurering van wijken. En de derde pijler is het tegengaan van ondermijning*.’ Corona werkte als contrastvloeistof in deze al kwetsbare wijken, stelt de Zaanse burgemeester. ‘Je ziet op alle fronten hoe corona verdiepend werkt in kansenongelijkheid. De werkloosheid liep in Zaanstad door corona in de kwetsbare wijken op met 30 procent.’ En frustrerend om de terugval te zien die corona tot gevolg had, stelt Hamming. Concreet voorbeeld: de pizzakoerier die zijn baan verloor en weer drugskoerier werd om toch in zijn onderhoud te kunnen voorzien.

Intensief begeleiden

Hamming schetst met een voorbeeld hoe het extra geld van het Rijk zijn gemeente in staat stelt om zicht te blijven inzetten voor bewoners. Mensen die zich al in een positie bevonden waar de klappen vielen. ‘Vorig jaar hebben we voor wijken in Zaandam-Oost tot doel gesteld om 250 van de twaalfhonderd mensen die in de bijstand zitten, intensief te begeleiden naar werk. Daarmee zijn we succesvol geweest. De verleiding is nu heel groot, in crisistijd met corona, om de mensen die kortgeleden hun baan verloren te helpen. En om die moeilijke groep maar te laten zitten. Dat laatste gaan we niet doen, we blijven ons inzetten voor hen met dat extra geld. We helpen mensen aan een nieuwe toekomst. Mensen die soms als twintig jaar in de bijstand zaten.'

Sterkere vuist

‘Alternatieven bieden. Werk. Bijvoorbeeld met wat we ‘Aan de bak-banen’ noemen. Dat is Hammings antwoord op de vraag wat te doen om te zorgen dat bepaalde jongeren niet terugvallen in de criminaliteit zoals hij eerder stelde. ‘Maar met corona is dat dus lastiger geworden. Het aantal banen droogt op in de horeca, op Schiphol… Toch proberen we het.’

Dwingt corona ons om anders naar werk te kijken nu er onmiskenbaar minder banen zijn? Mensen een basisinkomen bieden en hen in de gelegenheid stellen om zelf activiteiten te ondernemen die de samenleving verder helpen? Vrijwilligerswerk, mantelzorg. Hij staat er open voor. ‘Alles is mogelijk – er is momenteel een discussie gaande in de gemeenteraad over een basisinkomen. En in meerdere van de vijftien steden is er bereidheid om experimenten hierover aan te gaan. Dat maakt dat je naar het Rijk een sterkere vuist kunt maken. En kunt zeggen: “pas de wet- en regelgeving aan om dit mogelijk te maken”.’

Veerkracht

Hoe staat het met de veerkracht in de kwetsbare wijken in Zaanstad, hoe versterk je die? ‘Wat we nodig hebben is allereerst om de beste voorzieningen in de zwakste wijken tot stand te krijgen. Dat is nu nog zeker niet het geval. De zwakste scholen bijvoorbeeld, staan in de zwakste wijken. Daar is echt nog een kentering nodig. Dat geldt ook voor buurtvoorzieningen. De wijken zijn toe aan een mooi nieuw buurthuis waar van alles gebeurt. Wat er nu staat is oud en krakkemikkig ‘Een tweede wat nodig is, omdat de bevolkingssamenstelling van de wijken eenzijdig is, dat er ook andersoortige dan alleen sociale huurwoningen komen. Wel met de garantie dat bewoners zelf beter door kunnen stromen in de wijk. Wat nu gebeurt is dat als het mensen wat beter gaat, ze uit de wijk verdwijnen. We proberen met de woningcorporaties plannen te bedenken hoe je mensen in de wijk houdt die er een binding mee hebben. Een wooncarrière in eigen buurt mogelijk maken. Dat is belangrijke om de sociale cohesie te versterken van zo’n wijk. Nu is er weinig binding vanwege de grote doorstroom. Er is weinig commitment. Mensen zeggen: “wat maakt het mij uit dat er rotzooi is op straat want het is toch mijn wijk niet.” Dat willen we proberen te veranderen.’

Wat ook belangrijk is, voegt hij toe, is dat de gemeente ook als handhaver zichtbaar aanwezig is en blijft. ‘Normen stellen. Mensen die zich niet gedragen aanspreken. We moeten bij overlast blijven uitdragen: dit soort gedrag tolereren we niet.’

Logica van de wijk

Hoe betrekt Zaanstad bewoners in deze wijken bij plannen? Hoe komen die plannen überhaupt tot stand? Hamming: ‘Ons motto bij alles wat we doen is: we volgen de logica van de wijk’. Het begint met in contact zijn met inwoners en vandaaruit de juiste maatregelen nemen. Het start niet met het schrijven van nota’s op het stadhuis. We hebben twee medewerkers de wijken ingestuurd en gevraagd: haal op wat bewoners vinden wat er moet gebeuren. Daar kwamen drie heldere antwoorden op: Help onze kinderen. Pak de werkloosheid aan. Handhaaf. Daar zijn we mee aan de slag gegaan. Alles wat we doen komt voort uit de initiatieven van de bewoners. Dat is de logica van de wijk. De gemeente is vooral sociaal makelaar.’ Die werkwijze is niet altijd eenvoudig voor beleidsprofessionals van de gemeente, geeft hij eerlijk toe. ‘Dan is er bijvoorbeeld de angst voor precedentwerking. “Als we het hier zo doen moet het overal zo.” Het is knokken om zo te werken.’

De beste voorzieningen moeten in de zwakste wijken staan

Hij zegt versteld te zijn van de veerkracht in de kwetsbare wijken. ‘Ik ben allerlei ouderavonden langsgegaan om te vertellen over het belang van extra schooltijd in tijden van corona. Wat ik dan zie is dat er heel veel sterke ouders zijn.’ Als voorbeeld noemt hij Fatima die na afloop van school met kinderen door de wijk gaat om zwerfafval op te ruimen. En op andere momenten op de barricaden staan om zaken voor elkaar te krijgen.

‘Er wonen fantastische mensen in die wijken, mensen die heel veel kunnen en weten. Er ligt een goudmijn. Daarvan beter gebruik maken, ook dat is volgens mij de logica van de wijk.’

*Ondermijning: vermenging van de onderwereld en de bovenwereld, de sluipende bedreiging van de integriteit van het openbaar bestuur, overheidsambtenaren en bedrijfsleven, bedreigde bestuurders en ambtenaren, afpersingspraktijken, de innesteling van criminele fenomenen in buurten en woonwijken of het ontstaan van ‘vrijplaatsen (Bron: politie).