Van weet- naar vraag-cultuur: hoe de Spiegelreflectiemethode je professionele vakmanschap bevordert
Voormalig gezinsvoogd Liza Bruinhart ontwikkelde samen met compagnon Nathalie But de Spiegelreflectiemethode. Deze methodiek vergroot het vakmanschap van professionals. Na een aantal pilots is de methode sinds 1 december 2021 geaccrediteerd door de SKJ (Stichting Kwaliteitsregister Jeugd). Sharon Koks-den Outer sprak met Liza over haar methode en met Mijke Schoonmade van Leeuwen die als ervaringsdeskundige Spiegel meewerkte aan een pilot.
Enkele jaren geleden deed Liza Bruinhart, associate member van Movisie, in haar toenmalige functie als gezinsvoogd mee aan een universitair onderzoek. Zij kreeg op papier een casus voorgelegd en moest haar denkstappen hardop formuleren. Op die manier nam ze de onderzoekers mee in haar denkstappen. ‘Ik ontdekte dat de activiteit van het hardop nadenken iets in beweging bracht bij mij’, zegt Liza. ‘Ik werd mij nog bewuster van mijn denken.’ Liza vertelt dat dit proces werd versterkt doordat er een luisteraar aanwezig was.
Het idee ontwikkelde zich verder: ‘Naast een luisteraar present te laten zijn tijdens een hardop denksessie’, gaat Liza verder, ‘wilde ik ook de rol van vragensteller inzetten als extra spiegel om het denken en zelfonderzoek verder aan te jagen’. Haar eigen ervaring in het vak en het sparren met anderen – waaronder Misja Poulissen die aan het begin van de ontwikkeling van het Spiegelproject stond – heeft geleid tot een methode die in de praktijk heel goed werkt. ‘Als professional handel je vaak onbewust bekwaam en door dit onderzoek kreeg ik toegang tot mijn tacit knowledge’, vertelt Liza enthousiast. Dit is een vorm van kennis die in je hoofd zit en moeilijk overdraagbaar is. ‘Tacit knowledge bevat vaak waarden, ervaringen en attituden en door meer toegang daartoe ga je je eigen talenten en mogelijkheden beter benutten’, legt Liza verder uit.
Nathalie But en Liza Bruinhart
Wat houdt de Spiegelreflectiemethode in?
Binnen de Spiegelreflectiemethode brengen professionals zelf een werkgerelateerd thema in. Dit kan variëren van thema’s in relatie tot de doelgroep waarmee gewerkt wordt, collega’s, organisatie etc. ‘Eigenlijk maakt het niet uit wat iemand precies inbrengt, aangezien ik heb ervaren dat de eigen patronen steeds terugkomen’, merkt Liza op. ‘Net zoals je eigen kinderen iets van jou overnemen zonder dat jij het doorhebt tot iemand jou erop wijst of je er later achter komt. Hetzelfde geldt voor de cultuur binnen organisaties zelf’, legt Liza ons uit.
Wij vragen aan de Spiegels om hun verwondervermogen aan te zetten
De student of ervaringsdeskundige vraagt constant nieuwsgierig door wanneer de professional bezig is met praten. ‘Aan het eind van het spiegelreflectie traject is er altijd wat gebeurd.’ Liza vertelt dat ze hebben ontdekt dat bepaalde randvoorwaarden het rendement van de uitkomst vergroten: ‘Wij vragen aan de Spiegels om hun verwondervermogen aan te zetten, nieuwsgierig te zijn, geen oplossingen te bieden, aan te sluiten op het verhaal van de ander en vooral heel veel vragen te stellen.’ Daar staat tegenover dat Liza en Nathalie de professionals vragen om ‘een deurtje naar hoofd en hart open te zetten – al is het maar op een kier’.
Liza vertelt verder: ‘In principe vragen we de professionals om terug te gaan naar de staat van bewuste bekwaamheid. Hierdoor krijgen ze de kans om kennis, waarden, normen, aannames etc. opnieuw tegen het licht te houden. Er ontstaat ruimte om op te schonen, bij te schaven en nieuwe kennis te creëren. De nieuwe opgedane inzichten worden vervolgens weer geautomatiseerd, waarna je dus weer teruggaat naar de onbewuste bekwame staat.’ Dit is een kwetsbaar proces waar vertrouwen en gelijkwaardigheid basisprincipes zijn. Spiegel Mijke merkt op dat het voor veel mensen moeilijk is om zich kwetsbaar op te stellen: ‘Je praat toch een uur lang over jezelf en hoe jij ingrijpt in levens van anderen. Dit wekt gevoelens van weerstand, ongemak en verlegenheid op.’ Beide dames zijn het erover eens dat het juist mooi is dat deze gevoelens er op zo’n moment mogen zijn.
De stappen van de Spiegelreflectiemethode
Stap 1: Startbijeenkomst voor professionals en een startworkshop met Spiegels (studenten en ervaringsdeskundigen).
Stap 2: Matching van de professional aan de spiegel waarna 6 spiegelsessies volgen. De koppels worden gematcht door Liza en Nathalie. Op basis van hun ervaring, wat zij gezien en gehoord hebben tijdens de bijeenkomsten en na spiegeling van elkaar.
Stap 3: De koppels krijgen tussen de spiegelsessies in begeleiding van Liza en Nathalie.
Stap 4: Tussentijds is er een inspiratiebijeenkomst voor de professionals en een inspiratiebijeenkomst voor de spiegels.
Stap 5: Aan het eind van een spiegelreflectietraject is er een eindbijeenkomst met alle deelnemers samen.
Een spiegelreflectie traject duurt ongeveer 4 maanden. Elke een à anderhalve week is er een spiegelsessie en het traject wordt samengebonden door de start-, inspiratie- en eindbijeenkomst.
De Spiegelreflectiesessies worden georganiseerd vanuit het platform House of Professionals
Tweerichtingsverkeer
Mijke heeft zelf ervaringskennis als ouder die te maken had met jeugdzorg. Ze was tevens actief in de cliëntenraad van Samen Veilig. Mijke is daarnaast ooit opgeleid als hulpverlener en is inmiddels werkzaam als basisschooldocent. ‘Ik vind het leuk om door te denken’, vertelt Mijke enthousiast, ‘Wat waren mijn eigen verwachtingen vroeger als professional? En wat weet ik door mijn ervaring dat anders is?’ Mijke vertelt hoe de professional die tegenover haar zat in de afgelopen Spiegelreflectiesessie tot het inzicht kwam dat zij een te grote verantwoordelijkheid droeg voor haar cliënten: ‘Zij rende heel hard voor degenen die zij begeleidde. Hoe meer ik doorvroeg, hoe meer zij tot de realisatie kwam dat ze niet al het leed van de wereld op zich kon nemen.’
Mijke vertelt dat ‘haar professional’ het ervoer als haar schuld of verantwoordelijkheid als een cliënt vastliep. Liza glimlacht: ‘Dat dacht ik als beginnend professional ook – alle problemen van iedereen op te kunnen lossen – maar zo werkt het natuurlijk helemaal niet!’ ‘Hoe dan ook, vind ik het leuk om daarover door te denken’, gaat Mijke door, ‘Wat waren mijn eigen verwachtingen vroeger? Wat weet ik door mijn ervaring dat anders is? De Spiegelreflectiesessies ervaar ik ontzettend als tweerichtingsverkeer!’ ‘Wat fijn, Mijke!’, reageert Liza, ‘het idee is inderdaad dat mensen automatisch op zoek gaan naar gemeenschappelijke gronden zodra ze worden verbonden. Door het perspectief van de ander te leren zien, kom je stukken van jezelf tegen.’ Mijke: ‘In het contact met "mijn professional" ontdekte ik nieuwe negatieve vooroordelen bij mijzelf.’ ‘Precies!’, zegt Liza, ‘Door nieuwe opgedane inzichten kan je met jezelf aan de slag. Bewustwording geeft keuzevrijheid.’
Een professional en Spiegel bezig tijdens een Spiegelreflectiesessie
Middel of doel?
In haar loopbaan heeft Liza ervaren dat instrumenten vaak tot doel worden verheven en niet meer als middel worden gebruikt. ‘Het instrument Risicotaxatie vond ik in mijn tijd bij Bureau Jeugdzorg een behulpzaam middel om mijzelf te kunnen bevragen en te checken of ik al aan bepaalde punten had gedacht’, merkt Liza op, ‘maar te vaak werd de risicotaxatie echter ingevuld vanwege het moeten invullen.’ Mijke herkent dit: ‘Ik vond het destijds complete onzin dat er in een format van het plan van aanpak als doel stond dat mijn ex-man zijn schulden aan mij moest terugbetalen. Ik wist immers dat hij failliet was. Hij loopt dan al 1-0 achter, want de rechter had hem hier ook voor op zijn vingers getikt.’ Mijke vertelt dat dit het vertrouwen in elkaar en de samenwerking niet verbeterde. ‘Het invullen van zo’n format moet juist bijdragen aan de bedoeling’, merkt ze op.
‘Juist!’, gaat Liza verder, ‘als je mensen dus sterk maakt als professional – je weet goed wie je bent en waarom je doet wat je doet – dan kan je protocollen en formats benutten zoals ze bedoeld zijn. Ze faciliteren je dan in het proces dat je met de hulpvrager aangaat. De spiegelreflectie methode is zowel een reflectiemethode als een methode om tot zelfonderzoek te komen. Het is een middel dat hopelijk het doel van kwalitatief goede zorg leveren kan dienen. Goede zorg aan iedereen die dat een periode in diens leven nodig heeft.’ Liza benadrukt dat zij en haar compagnon een bijdrage willen leveren aan een cultuur waar vragen stellen centraal staat: ‘Van weet- naar vraag-cultuur!’
Vinden jullie reflectie belangrijk voor sociaal werkers?
Martha Talma, adviseur Movisie: ‘Jazeker! Je kunt reflectie vergelijken met het onderhouden en stemmen van een muziekinstrument. Net zoals je het spelen op het instrument afwisselt met het onderhouden en stemmen, is het ook belangrijk om de uitvoering van je werk af te wisselen met reflectie. Je houdt jezelf er scherp en wakker mee. De reactie die je krijgt van cliënten is nooit zomaar een reactie. Die is het resultaat van de interactie en daar kun je als sociaal werker invloed op uitoefenen.’ Collega Maryse den Hollander vult aan: ‘Wat je als sociaal professional hierin doet of laat, vraagt dan ook om blijvende reflectie. Want vaak zijn we onszelf niet bewust van waaruit een reactie voortkomt. Waarom ben ik geïrriteerd, boos of angstig bij deze casus? Welke drijfveren bepalen je gedrag?’
Sociaal professionals kunnen in de Movisie e-module Back to basics aan de slag met de drie pijlers van de basishouding en het reflecteren op hun eigen houding.
