Welkome Wijk: opbrengsten van pilots in vier regio's
Download de handreiking en factsheet
Steeds meer mensen met een psychische kwetsbaarheid wonen in een buurt. Hoewel prettig met elkaar samenleven heel normaal zou moeten zijn, kan dat best lastig zijn. Vooroordelen liggen namelijk snel klaar als mensen elkaar niet begrijpen. Communicatie tussen buren met en zonder psychische kwetsbaarheid verloopt niet altijd goed. Om de bewustwording over psychische kwetsbaarheid te vergroten, heeft Mind een aanpak ontwikkeld: bewustwordingsbijeenkomsten Welkome Wijk.
In een landelijk project is het effect van de werkwijze Welkome Wijk onderzocht: welk deel draagt bij aan destigmatisering rondom mensen met een ggz-achtergrond? Ook is er een handreiking geschreven die helpt bij het werken met deze methode.
Bewustwordingsbijeenkomsten Welkome Wijk
De kern van de werkwijze Welkome Wijk bestaat uit bewustwordingsbijeenkomsten voor professionals, vrijwilligers en bewoners over omgaan met mensen met een psychische kwetsbaarheid in de wijk. Het doel van deze werkwijze is de acceptatie en inclusie van psychisch kwetsbare inwoners in de wijk te bevorderen. Toepassen van de werkwijze is mogelijk, maar vraagt om gedegen voorbereiding. Het landelijke project heeft gewerkt aan het overdraagbaar maken van de werkwijze én van de organisatie eromheen.
De werkwijze begint met het lokaal delen van landelijke kennis tijdens een kick-off bijeenkomst. In deze bijeenkomst maken alle partijen kennis met elkaar en worden samen de lokale doelen opgesteld. Per gemeente wordt een lokale projectgroep gevormd; zij zorgen lokaal voor de uitvoering. Uiteindelijk organiseert de lokale projectgroep drie bewustwordingsbijeenkomsten. In een bewustwordingsbijeenkomst worden partners in de wijk bewust gemaakt van stigmatisering en wat te doen vanuit je rol als bewoner, vrijwilliger of professional. Voor elk van deze groepen wordt een aparte bijeenkomst georganiseerd. Binnen het landelijke project worden deze bijeenkomsten de eerste keer gegeven door Mind (voorheen met Samen Sterk zonder Stigma). Daarna volgt een training voor gespreksleiders en voor mensen met ervaringen. Zij kunnen daarmee toekomstige bewustwordingsbijeenkomsten leiden en ervaringen inbrengen.
In de pilot werden een tweetal leerbijeenkomsten voor de projectgroep gehouden. Onderwerpen waar het over gaat zijn:
- Het elkaar aanvullen vanuit de eigen kennis;
- Psychiatrie in de wijk;
- Samenlevingsopbouw en ervaringsdeskundigheid.
Landelijke doorontwikkeling Welkome Wijk
De aanpak Welkome Wijk is met subsidie van het ZonMw programma Beschermd Thuis geïmplementeerd en onderzocht in vier gemeenten/regio’s: Nijmegen, Heumen en Beuningen, Arnhem, Houten en Hoorn en Koggenland. Deze vier regio’s hebben in lockdowntijd bewustwordingsbijeenkomsten georganiseerd. Dat deden een aantal lokale partijen samen, als projectgroep werkten ze aan de uitvoering.
Mind leverde de kennis en de trainingen, het Trimbos-instituut en de HAN onderzochten de implementatie, Movisie zorgde voor het leren lokaal en bovenlokaal.
Handreiking Welkome Wijk
Bovenstaande aanpak is beschreven in de handreiking Welkome Wijk. In de handreiking staan de uitgangspunten en de vijf stappen die samen de aanpak Welkome Wijk vormen. De uitgangspunten omvatten het werken aan destigmatisering, bewustwording én de buurt als een plek van betekenis voor mensen die er wonen, waaronder mensen met psychische kwetsbaarheid.
De vijf stappen zijn nodig om de bewustwordingsbijeenkomsten te organiseren en zijn heel praktisch:
Stap 1: Gebiedskeuze en projectgroep
Stap 2: Gespreksleiders en mensen met ervaringen
Stap 3: Voorbereiden
Stap 4: Uitvoeren
Stap 5: Vervolg
Stappenplan Welkome Wijk
Bij elke stap staan een aantal tips:
- Hoe te werken aan werving van mensen die niet makkelijk te bereiken zijn;
- Zorg voor realistische verwachtingen rondom de bewustwordingsbijeenkomsten: wat komt wel en wat komt niet aan de orde?
- Werk toe naar aansluiting bij lokale, aanpalende beleidsdomeinen. Daardoor ontstaat breder beleid en meer voorzieningen om mensen met een psychische kwetsbaarheid te ondersteunen;
- Hou de bewustwordingsbijeenkomsten een beetje leuk! Dat draagt ook bij aan het verbreden van het gedachtengoed.
Onderzoeksresultaten
Tijdens het landelijke project is ook onderzoek gedaan naar de implementatie en uitwerking van de werkwijze. Een aantal van de deelnemers aan de bewustwordingsbijeenkomsten nemen deel aan focusgroepen. In die focusgroepen halen het Trimbos-instituut en de Hogeschool Arnhem-Nijmegen op wat de impact en werkzame elementen uit de methodiek zijn. Dat levert de volgende uitkomsten op.
Impact
Door deelname aan de bewustwordingsbijeenkomsten zijn alle focusgroep-deelnemers zich meer bewust van en hebben meer kennis over (mensen met) psychische kwetsbaarheden. Zij benoemen dat als eerste voorwaarden om mensen met een psychische kwetsbaarheid te accepteren in de wijk. In de bewustwordingsbijeenkomsten hebben ze geleerd om aandacht te hebben voor (het gedrag van) hun buren. Ook kennen ze het belang van luisteren. De deelnemers geven aan dat ze zich beter kunnen inleven in de ander. Daardoor komt er ruimte voor meer perspectieven. Dit leidt tot meer begrip en daarmee tot het verbeteren van het contact tussen mensen.
Meerdere deelnemers zeggen dat hun houding ten opzichte van mensen met een psychische kwetsbaarheid veranderd is. Verder hebben de deelnemers handvatten meegekregen om contact te maken. Dat sterkt naar eigen zeggen zowel de buurtbewoners als vrijwilligers. Zo kan gewoon gevraagd worden hoe het met iemand gaat, ook al is er een vermoeden van kwetsbaarheid. Relevante tips voor hen om contact te maken zijn onder andere: neem de tijd voor iemand, blijf begroeten (ook zonder reactie), heb oprechte interesse voor iemand en probeer niet te oordelen. Professionals noemen andere handvatten om in gesprek te gaan: het stellen van open vragen, niet bang zijn om het fout te doen, niet meteen proberen de ander zijn problemen op te lossen en afstand houden als je aanbelt. Niet allemaal eenvoudig, maar het is wel duidelijk dat het om in contact zijn gaat.
Werkzame elementen
Ook zijn er werkzame elementen geïdentificeerd voor de werkwijze. De inbreng van mensen met ervaringen doordringt de deelnemers ervan dat mensen met psychische kwetsbaarheden ook wijkbewoner zijn. Die wijkbewoner komt letterlijk in beeld, door als ‘mens met ervaring’ gesprekspartner te zijn. Daarnaast werkt de rol van de gespreksleider: een flexibele gespreksleider met voldoende inhoudelijke kennis. Het gebruik van praktijksituaties is een ander waardevol en werkend element. De vooraf ontwikkelde situaties zijn herkenbaar en bieden ruimte voor de verschillende perspectieven. Ook werkzaam is het vergroten van kennis en bewustzijn en bespreekbaar maken van (de)stigmatisering. De concrete handvatten hoe te handelen in contact met buurtbewoners met een psychische kwetsbaarheid maakt ook verschil, zeker in combinatie met kennis over de gevolgen van stigma.
Verbeterpunten
Het onderzoek brengt ook in kaart wat er nog beter kan in de hele aanpak. De werving en het bereik – met name onder de buurtbewoners – blijkt lastig. Het advies is om te kijken of sleutelfiguren in de wijk kunnen meedenken over het bereiken van buurtbewoners. En ook om de deelname aantrekkelijker te maken. Deelnemers geven daarnaast aan dat er meer aandacht mag zijn voor participatie in groepsactiviteiten in de buurt. De betrokkenheid en geïnformeerdheid van de projectgroep is gedurende de looptijd lastig vol te houden. Het project bestaat uit een aantal activiteiten. Tussendoor is er geen gezamenlijke actie. Het is goed om daar alert op en duidelijk over te zijn. Een ander soort verwachtingsmanagement is nodig voor de vrijwilligers en bewoners. Soms verwachten zij dat deze bijeenkomsten pasklare oplossingen biedt voor situaties waar zij mee van doen hebben. Het moet vooraf duidelijk zijn dat dat niet is waar de bewustwordingsbijeenkomsten aan werken.
Randvoorwaarden en borging
In de samenwerking tussen lokale partijen helpt het als vooraf duidelijk is hoe de samenwerking is georganiseerd en wat er van hen verwacht wordt. Aanhaken bij andere lokale initiatieven helpt voor de verbreding en inbedding. Dat kunnen andere aanpakken van destigmatisering zijn, maar ook buurtinitiatieven. De gemeente kan daar in sturen, door deze aanpak op te nemen in lokaal beleid en aan te haken bij ander (al bestaand) beleid.
Het helpt om de getrainde mensen in de regio in een groep onder te brengen. Zij kunnen dan op onderwerp of andere factoren gevraagd worden om mee te werken. Ook helpt het om hen te kunnen blijven benaderen voor deze bijeenkomsten.
Destigmatisering: wat is dat en waarom nodig?
Mensen met psychische aandoeningen leven met de gevolgen van hun aandoening. Ook worden ze geconfronteerd met afwijzing door hun omgeving. Die afwijzing komt veelal voort uit vooroordelen over die aandoeningen. Onderzoek toont aan dat 70 procent van de Nederlanders er moeite mee heeft om een schoonzoon met een psychische aandoening te accepteren. Er hangt dus een negatieve stereotypering aan psychische aandoeningen. En die leidt – gecombineerd met sociale en maatschappelijke uitsluiting – tot wat we noemen (publiek) stigma en stigmatisering.
De gevolgen van stigma zijn groot en raken alle aspecten van het leven. Het kan leiden tot ernstige angst. Ook kan het leiden tot werkloosheid, inkomensverlies, een klein(er) sociaal netwerk, lage zelfachting, geringe kwaliteit van leven, depressieve symptomen, demoralisatie en tot het vermijden van professionele hulp. Door stigma trekken personen zich terug, isoleren ze zich en komen zo in een neerwaartse spiraal (Rivera et.al., 2020). Reden genoeg om stigma te bestrijden.
Stigma hangt grotendeels samen met vooroordelen. Wanneer mensen sterke vooroordelen en stereotiepe beelden hebben, is de kans groter dat zij discrimineren (Felten & Herder, 2020). Daarom zorgt het verminderen van vooroordelen voor bestrijding van (zelf)stigma.
Er zijn verschillende manieren om stigma te bestrijden. De Generieke module Destigmatisering (Rivera et.al., 2020) beschrijft de onderliggende mechanismen. Onderkenning, bewustwording en erkenning van het probleem wordt daarbij als eerste genoemd. De door Mind ontwikkelde bewustwordingsbijeenkomsten in de aanpak Welkome Wijk voor professionals, vrijwilligers en buurtbewoners steekt in op de bewustwording.
Bemoedigende resultaten en aandachtspunt
Door het doen van actieonderzoek binnen dit landelijke project, zien we dat de bewustwordingsbijeenkomsten bijdragen aan destigmatisering en daarmee aan inclusie. Dat is een bemoedigend resultaat waarop we uiteraard vooraf hoopten, maar dat nu duidelijk is. De werkwijde wordt nu ook door Mind verder verspreid. Zie voor meer informatie Destigmatisering in de wijk.
Een aandachtspunt is lokaal de organisatie van de uitvoering. Een aanbeveling is om de bewustwordingsbijeenkomsten aan te haken bij andere, soortgelijke initiatieven. Borgen van de aanpak is geen onderdeel in de handreiking. Het is wel van belang om daarover na te denken. Daardoor kan het uitvoeren van de bewustwordingsbijeenkomsten over een langere periode verzekerd worden. En dat is nodig, want de bijeenkomsten worden in een buurt gehouden en bereiken een deel van de bewoners. Het aantal bereikte mensen vergroten of in andere wijken houden levert ook meer bewustzijn op en een afname van vooroordelen.
Bronnen
Felten, H., Herder, M. (2020). Nieuwe buurtbewoners. Hoe ga je vooroordelen over mensen met een psychische kwetsbaarheid tegen: wat werkt? Utrecht: Movisie
Rivera, V.M.V., et.al., (2020). Generieke module Destigmatisering. Utrecht: AKWA ggz
Welkome Wijk wordt mede mogelijk gemaakt door:
