Werken aan inclusieve cliënt- en inwonerparticipatie

Movisie ondersteunt gemeenten en inwoners bij vernieuwing

Gemeenten en inwoners zijn samen hard op zoek naar nieuwe manieren om de participatie en inspraak van inwoners en cliënten effectiever te regelen. Hoe zorgen we ervoor dat de stem van een brede en diverse groep inwoners met ervaringskennis wordt gehoord en benut voor verbetering van beleid en dienstverlening? Op veel plekken experimenteren gemeenten en inwoners met een nieuwe invulling van cliënt- en inwonerparticipatie. Movisie staat ze met raad en daad bij.

Van oudsher beschikken gemeenten over vaste structuren en organen om inspraak van inwoners en cliënten te organiseren: adviesraden, platforms, cliëntenraden. Het zijn formele vormen, doorgaans met een vaste vergaderstructuur en ingebed in de strakke beleidscyclus van gemeenten.

Rapport en drieluik over vernieuwing cliënt- en inwonerparticipatie

Hoe kunnen gemeenten de stem van een bredere en meer diverse groep inwoners met ervaringskennis bereiken en benutten voor verbetering van beleid en dienstverlening? Daarover publiceerde Movisie in juni 2020 het rapport ‘Beter beleid met ervaringskennis van inwoners’. 

Ook publiceerde Movisie voorjaar 2020 een drieluik over vernieuwing inwonerparticipatie in Someren, IJmond en Zaanstad. Hoe pakken deze gemeenten en hun inwoners het aan? Journalist Tea Keijl bracht het in beeld. Lees de artikelen over Somerende IJmondgemeenten en Zaandstad.

Sinds de decentralisatie van sociaal beleid naar de gemeenten merken gemeenten dat deze gangbare structuren niet altijd meer volstaan, zeker nu we in de fase van de transformatie zijn aanbeland. De transformatie heeft de verhouding tussen lokale overheid en burger fundamenteel veranderd. Om effectief invulling te geven aan het complexe en veelomvattende takenpakket van gemeenten is meedenken en invloed uitoefenen door een bredere en meer diverse groep inwoners met ervaringskennis keihard nodig. Dat vraagt effectieve samenwerking met inwoners, die hun ervaringen en inzichten met de gemeente delen, en teruggeven hoe beleid en dienstverlening in hun dagelijks leven uitpakt.

'Als je wilt bereiken dat burgers ruimte hebben om optimaal mee te doen, mee te denken en mee te beslissen, moet je flexibel met je kaders kunnen omgaan'

Cultuurverandering

De zoektocht naar een andere invulling van cliënt- en inwonerparticipatie is voor gemeenten geen sinecure. Ze moet bestaande structuren, werkwijzen, rollen en verwachtingen heroverwegen en aanpassen (zie ook de publicatie Partners in Participatie). Maar het vraagt ook een cultuurverandering, benadrukt Karin Sok, senior-adviseur Cliëntenparticipatie en democratische vernieuwing bij Movisie. ‘Gemeenten werken vanuit vaste beleidskaders en systemen. Als je wilt bereiken dat burgers ruimte hebben om optimaal mee te doen, mee te denken en mee te beslissen, moet je flexibel met je kaders kunnen omgaan. Ik ken het voorbeeld van wijkbewoners die op een braakliggend stukje grasland graag een speeltuin wilden aanleggen. Ze wilden dit zelf realiseren en de speeltuin zelf beheren en onderhouden. Toen ze bij de gemeente aanklopten, kregen ze meteen nul op het rekest. Het idee paste niet in het bestemmingsplan. Een gemiste kans, want een gemeente kan in zo’n geval ook een andere houding aannemen en met de bewoners meedenken: wat kan er wél? Kunnen we er misschien een mouw aan passen, zodat die speeltuin er wél kan komen? Sommige gemeenten, ik denk aan Kampen en Ede, hebben een speciaal programma om op een meer flexibele en proactieve manier met initiatieven van inwoners om te gaan en daar intern een omslag in cultuur en werkwijze in te maken.’

Vroegtijdig inwoners betrekken

Effectiever samenwerken met inwoners vraagt van gemeenten ook: zorgen dat je in een vroeg stadium in de beleidscyclus met ze in gesprek bent en ze consulteert. Dus niet zoals nog geregeld gebeurt: een beleidsplan in de laatste fase van besluitvorming voorleggen aan een adviesraad, die er dan hooguit nog wat punten en komma’s aan kan veranderen en nauwelijks in de gelegenheid is om het inwonerperspectief in de reactie te verwerken. Deze werkwijze leidt tot frustratie aan alle kanten. De gemeente denkt dan: wat voegen die punten komma’s nu toe? En de raad vraagt zich af: wat voegen wij nu toe?

Sanneke Verweij, adviseur Cliëntenparticipatie en democratische vernieuwing bij Movisie: ‘We zien dat het vroegtijdig betrekken van inwoners voor gemeenten lastig is. Een beleidsmedewerker moet zijn vragen anders formuleren dan hij gewend is, want inwoners hebben nog geen beleidsstuk om op te reageren. En vervolgens zal hij de inbreng en ervaringen van inwoners zelf moeten vertalen naar wat dat voor het beleid betekent. Lastig daarbij is dat die inbreng niet altijd in de formele structuur en kaders past. Hij vraagt zich dan af: ik heb dit allemaal gehoord, wat ga ik er nu mee doen? Kán ik er wel wat mee, kan ik dit laten landen?’

Movisie werkt al sinds jaar en dag samen met gemeenten, advies- en cliëntenraden op heel verschillende plekken in het land. En helpt ze antwoord te vinden op deze en andere vragen. Karin Sok: ‘Onze ondersteuning kent vele vormen. We doen onderzoek naar praktijken waar op een nieuwe manier invulling wordt gegeven aan cliënt- en inwonerparticipatie. Die praktijken brengen we in beeld. Door middel van advies- en begeleidingstrajecten ondersteunen we daarnaast ook individuele gemeenten bij hun zoektocht naar innovatie.’

Movisie trekt daarbij op met landelijke en regionale partijen die hier ook mee bezig zijn, zoals Zorgbelang, Stimulansz, de Koepel van Adviesraden Sociaal Domein, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en de Landelijke Cliëntenraad (LCR). Samen met partners probeert Movisie in beeld te krijgen wat nodig is om ervaringskennis van inwoners en cliënten zo goed mogelijk te benutten om de kwaliteit van beleid en dienstverlening in het sociaal domein te verbeteren. Welke rollen kunnen partijen spelen, welke varianten in structuur en werkwijze zijn helpend en welke omslag in cultuur vraagt dit?

'Een beleidsmedewerker moet zijn vragen anders formuleren dan hij gewend is, want inwoners hebben nog geen beleidsstuk om op te reageren'

Leren van de praktijk

In dat licht heeft Movisie het afgelopen anderhalf jaar vijf praktijken gevolgd die op een andere manier invulling geven aan inwoner- en clientparticipatie, zegt Sanneke Verweij. Dit zijn Zaanstad, Someren en de drie IJmondgemeenten, te weten Heemskerk, Velsen en Beverwijk.

Zaanstad heeft een relatiemanager cliëntenparticipatie aangesteld die een brugfunctie vervult tussen gemeente en inwoners. Het bestaande netwerk van (belangen)organisaties, ervaringsdeskundigen, platforms, meedenkgroepen en inwoners die willen meedenken over hulp en ondersteuning wordt steeds verder uitgebouwd. Rond concrete thema’s zoals het persoonsgebonden budget (pgb) of leerlingenvervoer nodigt de relatiemanager inwoners uit om mee te denken. Als meedenkgroepen na afloop willen doorgaan, faciliteert de gemeente dat. Ook is er een commissie die de gemeente adviseert over inwonerparticipatie en dit proces volgt.

Someren werkt vanuit het Samen voor Someren-model, met een werkgroep waarin inwoners en gemeente samenwerken. Op verschillende plekken in Someren worden Stamtafels georganiseerd en kunnen inwoners aanschuiven, thema's zoals cliëntondersteuning en eenzaamheid bespreken en signaleren wat er speelt in de samenleving. Ook kunnen direct betrokkenen meedoen aan tijdelijke thematafels om een advies, plan of oplossing te bedenken voor een specifiek thema. De vorm van deze thematafels varieert per onderwerp en doelgroep. Met jongeren is een digitaal platform ontwikkeld waar inwoners hun ideeën kwijt kunnen en van waaruit zij initiatieven kunnen ondernemen.

De IJmondgemeenten werken samen met participatieraden die een procesrol hebben. Deze raden adviseren de gemeente op het proces, niet op de inhoud. Ze denken mee hoe de gemeente bepaalde groepen cliënten en geïnteresseerde inwoners eerder en breder kan betrekken bij specifieke vraagstukken. Zo zorgen zij ervoor dat de mensen met ervaringskennis aan tafel zitten en inhoudelijke inbreng en adviezen geven. Afhankelijk van het onderwerp wordt de meest passende participatievorm gezocht.