Professionalisering is een breed begrip. Het verwijst naar versterking van de kwaliteit van het werk, het ontwikkelen van je persoonlijke vakmanschap en het steeds beter worden in je vak en de ontwikkeling van je beroep. Bij professionalisering gaat het om twee aspecten: kwaliteit van het werk of de dienstverlening en beroepsmatige aspecten. Het werk moet kwalitatief goed gebeuren (in verhouding tot de situatie daarvoor of tot mensen die geen professional zijn) en beroepsmatig moet het werk of de dienstverlening herkenbaar zijn in relatie tot een bepaald beroep.

Een professional voert diens opdracht en werkzaamheden goed uit, maar doet dat ook op een manier die past bij de bedoeling, afspraken, standaarden, kennis, competenties en methoden die behoren bij een beroep of vakgebied. De buitenwereld (h)erkent dit als behorend bij dat beroep. Als professional van een beroepsgroep heb je de verantwoordelijkheid je ‘vak hoog te houden’ en daarvoor heb je een zekere onafhankelijkheid, zeggenschap en regie nodig.

Professionalisering van sociale beroepen

De professionalisering van sociale beroepen kent door de tijd een precair verloop. Het sociaal werk worstelt voortdurend met de positionering en afbakening ten opzichte van andere beroepen. Door de aard van het beroep – dicht bij mensen en het laten van de regie en zeggenschap bij deze mensen – stellen sociaal werkers zich vaak bescheiden op en positioneren zij zich liever niet als de expert.

Professionaliseringsimpulsen hebben onvoldoende bijgedragen aan een stevig, onderscheidend beroep. Hoe komt dat? Ten eerste door het open karakter van het beroep: wat hoort wel en wat niet tot sociaal werk? Ook het steeds verder gaande management-denken (managerialisme) speelt een negatieve rol. Sociaal professionals worden steeds meer gezien als werknemers die opdrachten en taken uitvoeren in het kader van overheidsbeleid, en steeds minder als professionals met een eigen autonomie en vakmanschap. Illustratief is het toenemend aantal, en lang niet altijd herkenbare functies in het sociaal domein die vaak niet te herleiden zijn tot sociaal werk: stadsmariniers, sociaal makelaars en buurtcirkelcoaches.  

Als het werk verwordt tot een opeenstapeling van taken, opdrachten en interventies raakt het specifieke van het beroep sociaal werker uit beeld. En dat specifieke gaat over het versterken van het sociaal functioneren van mensen in wisselwerking met hun omgeving, en het vakmanschap dat daarvoor nodig is. Daarin zit de kracht en het eigene van het sociaal werk.

Professionalisering op vier niveaus

Als je aan verdergaande professionalisering wilt werken, moet je insteken op vier niveaus en ze in samenhang bekijken:

• De ontwikkeling (of professionalisering) van de individuele professional: je vergroot je vakmanschap door een beroepsopleiding te volgen, ervaring op te doen, te reflecteren en door deskundigheidsbevordering. Je ontwikkelt je van beginnend tot een ervaren beroepsbeoefenaar en een expert in je vak.
• De ontwikkeling (professionalisering) van praktijken binnen organisaties of netwerken: het verbeteren van het handelen van verschillende professionals, en de omstandigheden en kaders waarbinnen hun werk plaatsvindt. Bijvoorbeeld in een wijkteam of een afdeling ontwikkelen zij bij gedeelde en terugkerende vragen hun werkwijzen om beter met die vragen om te gaan. 
• De ontwikkeling van kennis over het vak(manschap) sociaal werk en benutting van die kennis door professionals: het verstevigen van het kennisfundament van het vak sociaal werk, zoals het ontwikkelen van nieuwe kennis, het ontsluiten van bestaande en nieuwe kennis, het verspreiden van kennis, het implementeren van kennis, bijvoorbeeld in de opleidingen, en het (kunnen) benutten van kennis door professionals.
• De ontwikkeling (professionalisering) van het beroep: de ontwikkeling op collectief niveau, op het niveau van de gehele beroepsgroep, zoals door afspraken en faciliteiten rondom de toelating (wie mag zich sociaal werker noemen) tot het beroep, gezamenlijke richtlijnen, een beroepscode, tuchtrecht, en belangenvertegenwoordiging van de beroepsgroep door (een) professionele organisatie(s). Het versterken van de positie, zeggenschap en de invloed van het beroep is hierbij cruciaal.

Deze onderdelen zijn met elkaar verbonden en zorgen voor een hogere mate van professionalisering. Schematisch ziet dit er als volgt uit.

Op elk niveau kun je alleen of gezamenlijk activiteiten uitvoeren die bijdragen aan de verdere professionalisering van het sociaal werk.