Werkzame elementen bij... het ondersteunen van zelfregie

Meer zelfregie en eigen kracht van burgers, dat is het motto van nu. De opdracht voor welzijn en zorg is dan ook om mensen zó te faciliteren en ondersteunen, dat ze zo goed mogelijk de regie kunnen voeren en hun mogelijkheden benutten. Maar hoe doe je dat? Wat is er bekend over zelfregie, welke methoden worden ingezet en wat is er bekend over de effectiviteit van die methoden?

Zelfregie gaat over het richting geven aan je leven, óók wanneer je een beroep op anderen moet doen voor steun bij je zelfredzaamheid of participatie. Mensen ervaren zelfregie:

  • als ze (mede)zeggenschap hebben over wat ze doen en wat er met hen gebeurt, (eigenaarschap)
  • als ze daarin optimaal gebruik kunnen maken van hun eigen kracht,
  • als ze de inrichting van hun leven kunnen baseren op hun eigen waarden en drijfveren, (motivatie)
  • als ze daarin erkenning en steun ondervinden van hun eigen netwerk.

Zelfregie met ondersteuning

Zo’n twintig procent van de Nederlandse bevolking lukt het niet om een geheel zelfstandig leven te leiden. Zij zijn vanwege (meervoudige) problemen als fysieke of geestelijke beperkingen, schulden of verslaving tijdelijk of langdurig afhankelijk van professionele hulpverlening (RMO, 2011). Ze zijn dus niet zelfredzaam. Maar ze kunnen wel zoveel als mogelijk zelf de regie over hun leven voeren. Met ondersteuning van professionals, vrijwilligers en mensen in hun eigen omgeving. Voor deze ondersteuning zijn verschillende interventies ontwikkeld. Deze interventies zijn gericht op het ondersteunen van mensen bij eigen regievoering, het versterken van hun eigen kracht of het vergroten van netwerken. Een deel hiervan is beschreven in de databank Effectieve sociale interventies.

Werkzame elementen

In de databank is van elke interventie een uitgebreide beschrijving gemaakt van de aanpak, de theoretische onderbouwing, ervaringen uit de praktijk, eventueel effectonderzoek en van de werkzame elementen. Hieronder een analyse van werkzame elementen uit de negen voor zelfregie relevante interventies die begin 2013 in de databank waren beschreven. Inmiddels zijn er meer relevante interventies opgenomen.

Eigenaarschap

  • Autonomie

Cliënten houden of hernemen autonomie, zeggenschap en eigenaarschap, ook als er problemen zijn. Professionals ondersteunen daarbij, door het gezamenlijk formuleren van leer- of ontwikkeldoelen, vanuit een houding van gelijkwaardigheid. Daarnaast hebben professionals een activerende en stimulerende rol. Bij de Eigen-Kracht conferenties houden cliënten eigenaarschap door samen met de mensen die voor hen persoonlijk belangrijk zijn een plan te maken.

  • Maatwerk

Randvoorwaarde voor het aansluiten bij eigen keuzes en motivatie is dat maatwerk mogelijk is. Dit betekent één-op-één contact en een op het individu toegesneden benadering. Een diversiteit aan activiteiten binnen een methode een voorwaarde, om een pakket op maat samen te kunnen stellen. Bij de Vrijbaan Empowerment Methode en Op eigen benen wordt dit gedaan door op basis van persoonlijke competenties en leerdoelen een trainingsprogramma samen te stellen aan een hele verzameling trainingsmodules.

  • Reflectie op de eigen situatie

Via reflectie wordt gewerkt aan meer inzicht bij de cliënt op zichzelf en de eigen situatie. Bij de training Herstellen doe je zelf wordt dit groepsgewijs gedaan via het uitwisselen van herkenbare verhalen tussen cliënten onderling.

Eigen kracht

  • Krachten centraal

In de aanpak wordt uitgegaan van mogelijkheden, krachten, talenten, capaciteiten en niet van beperkingen of problemen. Bij de EVC-procedure vrijwilligerscompetenties worden competenties in beeld gebracht die bij allerlei activiteiten kunnen zijn opgedaan. Zo kan iemand die weinig (formele) scholing heeft gehad, toch in beeld brengen wat hij in huis heeft.

  • Zelfrespect en zelfwaardering

Werken aan zelfrespect en zelfwaardering is een belangrijk element in het contact tussen cliënt en ondersteuner. Vanuit een respectvolle relatie waarin de ondersteuner vertrouwen toont en zich kwetsbaar opstelt, wordt gewerkt aan openheid en groei van zelfvertrouwen. Dit gebeurt onder meer door met lotgenoten ervaringen uit te wisselen. Dit is een kernelement van onder meer Motiverende gespreksvoering.

  • Gericht leren / vaardigheden trainen

Er wordt heel gericht gewerkt aan vaardigheden die nodig zijn om de regie te voeren, zoals de zes componenten van empowerment uit de methode Vrijbaan en communicatievaardigheden.

  • Informatie en educatie

Professionals geven feitelijke informatie over problemen, de gevolgen daarvan en mogelijke oplossingsrichtingen. Bijvoorbeeld over psychische aandoeningen, geweldsituaties, verstandelijke beperkingen en financiële problemen. Met deze informatie kunnen burgers de regie in handen houden. Dit gebeurt onder meer binnen (F)ACT.

  • Leren op maat

Er wordt aangesloten bij de natuurlijke manier van leren van cliënten, bij hun motivatie en bij de zones van de naaste ontwikkeling (Feuerstein). Specifieke aandacht voor het leren toepassen van nieuw geleerde vaardigheden komt tot uiting door actuele situaties en gebeurtenissen van deelnemers te gebruiken. Dit is een kernelement van de methode Op Eigen Benen.

Motivatie

  • Aansluiten bij motivatie

In de ondersteuning wordt aangesloten bij de intrinsieke motivatie, wensen en voorkeuren van cliënten. De professional heeft een coachende rol. Motiverende gespreksvoering is een methode om de motivatie van de cliënt helder te krijgen en te versterken.

  • Gericht op positieve wensen/doelen

Positieve wensen en doelen staan centraal. Het draait om perspectief, hoop, inspiratie, toekomstwensen en meer concreet om deelnemen aan de maatschappij, vrienden maken. Bij IRB staan wensen op het vlak van bijvoorbeeld werk of meedoen centraal, in plaats van de aandoening.

Contacten

  • Netwerk betrekken

Het betrekken van bestaande contacten en het uitbreiden of versterken van netwerken rond cliënten zijn belangrijke elementen van verschillende interventies. Dit zorgt voor meer begrip voor de problematiek en meer sociale steun. Vrienden maken kun je leren bijvoorbeeld  is een cursus voor cliënten die meer contacten willen hebben.

  • Bemiddeling

Ondersteuners vervullen op verschillende manieren een brugfunctie: tussen cliënt en samenleving om participatie mogelijk te maken, tussen professional en de cliënt en zijn netwerk om vertrouwen te vergroten en tussen cliënt en (teams) van professionals om duurzame ondersteuningsrelaties te realiseren. In Kwartiermaken wordt gewerkt aan het ‘zachter’ maken van de maatschappij, zodat mensen met beperkingen gemakkelijker mee kunnen doen. Kwartiermakers zijn een soort wegbereiders.

Welke methoden kan ik inzetten?

Dit artikel is gebaseerd op de negen voor zelfregie relevante interventies die begin 2013 in de data-bank Effectieve sociale interventies waren opgenomen. Lees de leaflet voor een overzicht of ga naar de databank Effectieve sociale interventies. Er worden voortdurend nieuwe interventies toegevoegd.

Werkt u met een interventie die in uw organisatie haar waarde bewezen heeft? Of heeft u een interventie ontwikkeld die ook door andere organisaties kan worden ingezet? We nodigen u van harte uit om deze interventies bij ons aan te melden. Lees meer over de mogelijkheden.

Boer, N., de & Lans, J., van der (2011). Burgerkracht: De toekomst van het sociaal werk in Neder-land. Den Haag: RMO