Bastiaan van Perlo, onderzoeker bij de Woonbond, opent met een overzicht van de sterk stijgende prijzen. Hij vermeldt hierbij dat energiearmoede bij lagere inkomens ook al voor de huidige prijsexplosie bestond. Volgens TNO leefde zeven procent van de Nederlanders (ruim een half miljoen huishoudens) in 2020 al in energiearmoede. Hij presenteerde de meest opvallende resultaten van een onderzoek van de Woonbond van begin 2022 onder huurders. Huurders zijn gemiddeld een substantieel groter deel van hun inkomen kwijt aan woonlasten dan kopers. Bijna alle respondenten geven aan zuinig te leven (verwarming laag, extra kleding etc.) om de energierekening te verlagen. De helft van de respondenten heeft de verhuurder gevraagd om de woning te verbeteren. Maar acht van de tien heeft deze verbetering niet gekregen.

De woonbond lobbyt voor gerichte compensatie in plaats van generieke maatregelen (een verhoging huurtoeslag), een huurbevriezing voor woningen met een slecht energielabel en het tot gebrek verklaren van enkel glas. Van Perlo pleit ook voor het opzetten van energiecorporaties voor en door burgers.

Niet het gedrag maar de omstandigheden

De volgende sprekers, Jo Bothmer en Quinta Ansem van The European Anti-Poverty Network (EAPN) onderschrijven de belangrijkste conclusie van de Woonbond. Bij lagere inkomens is niet het (stook)gedrag het grote struikelblok. Het overgrote deel van deze burgers vertoont namelijk al zeer zuinig energiegedrag. Het zijn de omstandigheden zoals de slechte isolatie van oude huurwoningen die tot hoge energierekeningen leiden.

Ook Jerrel Oron, opbouwwerker Versa Welzijn sluit zich hierbij aan. Corporaties moeten hun verantwoordelijkheid nemen met isolatiemaatregelen. Isolatiemaatregelen bieden een duurzamere oplossing dan financiële ondersteuningsmaatregelen rond de energierekening. Corporaties en welzijnswerk moeten daarbij samenwerking zoeken met (organisaties van) actieve burgers in de wijk. Een goed voorbeeld van samenwerking is samenredzaamheid Almere.

‘Energiearmoede = isolatiearmoede’

Deelnemers aan de discussie wijzen erop dat er wel degelijk woningcorporaties zijn die hun verantwoordelijkheid nemen, maar met een grote voorraad woningen met een slecht energielabel en te weinig uitvoeringscapaciteit kunnen zij deze voorraad op korte termijn niet verduurzamen.

Het geven van voorlichting om tot gedragsverandering te komen, heeft maar zeer beperkt nut, aldus Quinta Ansem. Het door de regering voorgestelde prijzenplafond en de marktconforme prijzen boven dat plafond, berust op de foutieve veronderstelling dat gedrag bepalend is voor de hoogte van de energierekening.  Dit is een verkeerde vooronderstelling. Je straft zo mensen in niet duurzame woningen die noodgedwongen niet onder dit plafond kunnen blijven. Ook zou er volgens Ansem meer aandacht moeten komen voor wat het met mensen doet als de thermostaat structureel te laag moeten zetten en tijdens de winter letterlijk in de kou zitten om maar rond te kunnen komen.

Inkomensverbetering is de eerste en belangrijkste stap tegen armoede

Een breder perspectief dan alleen de energierekening

Energiearmoede is maar een deel van het probleem. Onvoldoende inkomen heeft een impact op allerlei aspecten (van de kwaliteit) van het leven. Er moet een structurele aanpak komen om inkomensongelijkheid en kansenongelijkheid tegen te gaan en systemische belemmeringen weg te halen. Bothner wijst erop dat in veel Europese landen het minimumloon met meer dan 10% wordt verhoogd. Daarnaast is er het Europese initiatief om het wettelijke minimum inkomen te verhogen tot 60% van het gemiddeld inkomen. In Nederland is dat nu 47%.

Beperkte rol ervaringsdeskundigen

Ansem constateert dat ervaringsdeskundigen vaak praktische tips mogen geven over hoe om te gaan met onvoldoende inkomen. Zij zijn immers goed in het overleven in armoede. Maar zij mogen niet of onvoldoende meepraten over structurele oplossingen. Doordat het hen ontbreekt aan macht en invloed worden door hen voorgestelde oplossingen meestal niet gerealiseerd. Ook zou er volgens Ansem meer aandacht moeten komen voor wat het met mensen doet als de thermostaat structureel te laag moeten zetten en tijdens de winter letterlijk in de kou zitten om maar rond te kunnen komen.

Energiecorporaties en zonnepanelen

De volgende spreker is Andres Bauer van energiecorporatie Zuidenwind, een van de 600 vergelijkbare organisaties waarin burgers zichzelf hebben georganiseerd. Deze organisaties hebben zich verenigd in Energie Samen, de landelijke koepel en belangenorganisatie van energiecoöperaties en andere collectieve energie-initiatieven. Deze corporaties halen de basisvoorziening energielevering uit te markt en maken burgers mede-eigenaren ervan. In tegenstelling tot de markt kunnen zij deze basisvoorziening ook op de langere termijn tegen een stabiele en redelijke prijs blijven leveren. Deze corporaties hebben geen winstoogmerk, eventuele winsten vloeien terug naar de gemeenschap. Het gaat om een collectieve verbetering van de samenleving, de corporaties zijn minder geschikt om individuele burgers te ondersteunen.

In de corporaties zijn nu voornamelijk witte hoogopgeleide eigenaren van koopwoningen actief. Hoe kunnen ook andere burgers profiteren van dit model, en bijvoorbeeld van de opbrengst van zonnepanelen? Woningcorporaties zouden huurders kunnen faciliteren bij het zichzelf organiseren en het in eigendom krijgen van panelen. De discussie levert talloze goede voorbeelden op: sommige corporaties plaatsen tegen geringe of geen vergoeding panelen. Anderen maken gebruik van een financieringsconstructie via Wocozon of huurconstructie via Iederzon waarbij huurders een klein bedrag per maand betalen.

Ook zijn er energiecorporaties waaraan iedereen met een relatief geringe inleg aan kan deelnemen. Valleienergie heeft bijvoorbeeld een project waarbij al vanaf 100 euro kan worden meegedaan. De gemeente Ede heeft bovendien een regeling waarbij de laagste inkomens zonder investering mee kunnen doen. Een andere mogelijkheid zou het hergebruik van afgeschreven zonnepanelen zijn. Deze worden nu vaak vernietigd. Ze hebben een lager rendement dan de nieuwste modellen, maar zijn nog geschikt voor plaatsing op huurwoningen.

Voorbeelden van lokale benaderingen die op twee vlakken winst opleveren

In de chat droegen deelnemers ook een aantal lokale voorbeelden aan waarin sprake was van win-win. Wijkenergie Werkt is een sociale onderneming met Rotterdamse roots. Zij voeren in overleg met de wijkbewoners klussen uit om tot energiebesparing te komen. Zij leiden ook samen met toekomstige werkgevers bewoners op om deze klussen uit te voeren. Zo levert deze aanpak niet alleen besparingen op de energierekening op. Het genereert ook inkomen en creëert duurzame werkgelegenheid.

De FIXbrigade in Amsterdam Noord en Amsterdam Nieuw-West heeft een vergelijkbare aanpak. De fixers voeren ook kleine energiebesparende maatregelen uit die voor bewoners tot behoorlijke besparingen kunnen leiden. Dit doen ze gratis voor mensen met een laag inkomen en voor alle anderen tegen een geringe vergoeding. Daarnaast worden werkzoekenden via een leerwerktraject opgeleid, waardoor hun kansen op de arbeidsmarkt verbeteren.

Ideeën van deelnemers

In het tweede deel van de bijeenkomst werd de deelnemers gevraagd waar het de afgelopen 20 jaar mis is gegaan en welke ideeën zij hebben over een structurele aanpak van de energiearmoede. Drie punten sprongen er daarbij uit:

1. Terugdraaien van de privatisering van basisbehoeften, het gaat daarbij niet alleen om energie en water, maar ook om zorg en wonen.
2. Een basisinkomen of een andere eenvoudig uit te voeren inkomensvoorziening die voldoende inkomen garandeert voor een menswaardig bestaan.
3. Het faciliteren van woningdelen. Naast financiële besparingen biedt dit ook voordelen als het tegengaan van eenzaamheid.

Ondanks dat het discussiëren over lange termijn oplossingen als zeer zinvol werd ervaren, worstelen veel deelnemers ook met een gevoel van urgentie. Een professional verwoordde het zo: ‘Ik zit aan tafel bij mensen die altijd zuinig geleefd hebben en het altijd net gered hebben, maar die bij de huidige prijzen kopje onder dreigen te gaan. En ik sta daar met lege handen.’ Hoe zorgen we er met zijn allen voor dat onze medeburgers niet in de kou blijven staan?