De presentiebenadering als basis voor goede zorg

Hoe biedt de presentiebenadering een basis voor goede zorg? Door zorg consequent en radicaal te zien als relationeel: door te zijn met degene die zorg behoeft, kun je gaan zien en begrijpen wat je voor deze persoon kunt doen en wie je daarbij voor hem of haar kunt zijn.

De relatie biedt het afstemmingskader om te bepalen wat hier en nu goede zorg is. Uitgaand van en aansluitend bij de leefwereld en in voortdurende afstemming op de ander en diens leven. Deze benadering is in alle zorg- en hulpcontexten relevant en werkt in het bijzonder goed voor mensen die anders moeilijk bereikbaar zijn of bij wie de problemen complex zijn.

Hoe werkt werken vanuit presentie?

De presentiebeoefening start met het zich aandachtig openstellen voor en betrekken op de ander in het netwerk van diens relaties. Daardoor kan (vaak gaandeweg) begrepen worden wat er voor de ander op het spel staat en welke hulp dan passend is (en welke niet). De ander voelt zich gezien en erkend. Dat alleen al kan als weldadige zorg ervaren worden. Op geleide van wat in de relatie begrepen wordt, zet de presentiewerker elementen van zijn of haar brede palet aan (vak)kennis in die hier en nu behulpzaam lijken te zijn. Het perspectief (wat niet hetzelfde is als ‘de vraag’) van de ander blijft steeds de leidraad.

Wat vraagt dit van de hulpverlener?

Presentiebeoefening staat niet op zichzelf, maar is altijd ingebed in de uitoefening van een bepaalde professie. De presentietheorie schrijft geen kant-en-klare werkwijze voort (het is geen methode), maar kent wel een aantal werkprincipes die zich mengen met de beroepsuitoefening. Zo is de presentiewerker benaderbaar, heeft een open agenda, heeft oog voor wat zich niet zomaar toont en ziet zorg als meer dan losse handelingen. Oplossingsgerichtheid is niet het uitgangspunt, maar presentie draagt wel bij aan goede, passende hulp (en voorkomt mismatch). Ook als er ogenschijnlijk niets (meer) gedaan kan worden, blijft de presentiebeoefenaar de ander trouw en nabij.

In de presentiebenadering is er veel aandacht voor open waarnemen en het continu onderzoeken van het eigen (professionele) handelen: dat gebeurt bijvoorbeeld in de vorm van (team-)reflectie, moreel beraad of Case Based Learning. Case Based Learning is een methode voor casuïstiekbespreking, die binnen de presentie doorontwikkeld is. Stapsgewijs en grondig wordt een complexe casus ontleed en bereflecteerd met behulp van het presentieperspectief. Het blijkt dat dit soort manieren van aanhoudend onderzoekend leren (inquiry) ondersteunend zijn voor professionals en hen helpen om tot beter afgestemde en als goed ervaren hulp te komen.

Ethische basis

De presentietheorie is empirisch gefundeerd en verbonden met de zorgethiek. Dit is een morele theorie die als uitgangspunt neemt dat elke samenleving en elk mens voor zijn of haar voortbestaan aangewezen is op zorg van anderen. Onvermijdelijke kwetsbaarheid, afhankelijkheid en onderlinge verbondenheid zijn centrale begrippen. Presentie heeft ook een politiek-ethische strekking, in die zin dat zij kritisch is op de (deugdelijkheid van de) maatschappelijke ordening.

De organisatie en werken vanuit presentie

Present werken begint in het primaire proces en kent allerlei gradaties: het raakt de hele organisatie en context waarin hulp verleend wordt. Het werkt door in de kwaliteits- en verantwoordingspraktijk. Daarom wordt er naast het bevorderen van presentiebeoefening in het primaire proces ook veel aandacht besteed aan de organisatorische aspecten. Thema’s zijn werken vanuit de bedoeling (finaliteit), faciliterend en terughoudend organiseren, cultiveren van kwaliteitsbewustzijn, een lerende organisatie en een gastvrije leef- en werkomgeving. Met de uitwerking van deze (en andere) thema’s levert presentie een inhoudelijke bijdrage aan het actuele kwaliteitsdebat.

De presentiebenadering biedt belangrijke inzichten en allerhande concrete handvatten voor het vormgeven aan relationeel werken. Werkwijzen als bemoeizorg, de rehabilitatie- en herstelbenadering en Kwartiermaken steunen op en gebruiken in mindere of meerdere mate de uitgangspunten van presentie.

Meer weten?

De presentiebenadering is gevonden in goede praktijken en gaat dus over wat goede professionals doen. Tegelijk is het een manier van werken die je je als hulpverlener eigen moet maken en steeds kritisch moet onderhouden.

Voor wie verder wil lezen:

  • Het grondleggende werk: Andries Baart. Een theorie van de presentie, Utrecht: Lemma 2001. (vijfde druk 2011). (er wordt gewerkt aan een opvolger van dit boek)
  • Elly Beurskens, Marije van der Linde, Andries Baart. Praktijkboek presentie. Bussum: Coutinho 2019. Dit is een (studie)boek voor (Hbo)opleidingen  in zorg en welzijn en voor professionals die praktische invulling willen geven aan presentie.
  • Andries Baart, i.s.m. Jan den Bakker. De ontdekking van kwaliteit. Theorie en praktijk van relationeel zorg geven. Amsterdam: SWP 2018. Dit boek sluit aan bij de recente ontwikkelingen van het kwaliteitsdenken in zorg en welzijn en geeft er een vernieuwende impuls aan.

Voor meer literatuur van de geestelijk vader van de presentietheorie: www.andriesbaart.nl. Voor meer informatie over presentie: www.presentie.nl.