Het vormgeven en ontwikkelen van een sociale coöperatie is een tijdrovend en ingewikkeld proces. Er moeten veel keuzes gemaakt worden over o.a. bedrijfsvoering, ledenparticipatie, stimuleringsmodel, ontwikkeling van de deelnemers en de relatie met de gemeente en andere samenwerkingspartners. Over het proces van vormgeving is het handboek Coöperatief bewonersbedrijf, zo doe je dat! gemaakt, zodat nieuwe initiatieven en gemeenten die dit ondersteunen niet op elk terrein het wiel hoeven uit te vinden. Het handboek beschrijft de praktijk van ONS Label Breda, dat in 2014 als coöperatief bewonersbedrijf werd opgericht. Naast handige tips & tricks en een bruikbaar stappenplan, gaat deze coproductie van Stock5, Movisie en Stimulansz ook in op de verschillende vormen van coöperatieve bewonersbedrijven, inzichten en (literatuur)onderzoek over de participatie van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Daarnaast voerden Movisie en Stimulansz een procesevaluatie uit naar de ervaringen van uitvoerders en deelnemers met de aanpak. In deze workshop de belangrijkste succesfactoren en aandachtsgebieden.
Steeds meer gemeenten zoeken naar innovatieve manieren om mensen de kans te geven om zich verder te ontwikkelen en de stap naar (betaald) werk te maken. Een coöperatief bewonersbedrijf kan voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt daarbij echte meerwaarde betekenen. Een leer-, werk- en ontmoetingsplek, waar ze zich kunnen ontplooien, vaak in de wijk waarin ze wonen. Dit nieuwe handboek beschrijft de praktijk en ervaringen van één van de pioniers: ONS Label Breda. Deze sociale coöperatie werd al in 2014 opgezet en is inmiddels uitgerold naar verschillende plekken in Nederland. Het handboek is een initiatief van Stock5, Movisie en Stimulansz en tot stand gekomen met hulp van de provincie Noord-Brabant en Instituut Gak.
Verschillende vormen van ondernemen
Bij een sociale coöperatie, ook wel bekend als coöperatief scharrelondernemerschap, bouwen mensen met behoud van uitkering een eigen bedrijf op. De coöperatie is daarbij een beschermingsconstructie, aangezien de stap om op eigen kracht vanuit de bijstand een fulltime onderneming te starten voor velen te groot is.
Coöperatieve bewonersbedrijven of wijkondernemingen zijn door bewoners opgezette ondernemingen om hun wijk economisch, fysiek en sociaal te verbeteren. De winst die bewonersbedrijven maken, stroomt direct terug de wijk in. Het kan gaan om voorzieningen die door bezuinigingen gesloten dreigen te worden, zoals buurthuizen, bibliotheken en zwembaden. Maar ze zetten zich ook in voor scholing, betaalbare (sociale) huisvesting, duurzaam geproduceerde elektriciteit, kinderopvang, speelvoorzieningen en verbeterde openbare ruimte. Er is een belangrijke overeenkomst met sociale coöperaties; bewonersbedrijven bieden mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt de mogelijkheid om te participeren, zich verder te ontwikkelen en - waar mogelijk - uit te stromen naar (betaald) werk of opleiding.
Werkzame elementen uit de literatuur
Bewonersbedrijven willen mensen in een langdurige uitkeringssituatie dus perspectief op participatie bieden. Het is in dit kader nuttig om stil te staan bij wat volgens de theorie werkzame elementen zijn om maatschappelijke participatie en het doorbreken van sociaal isolement te bevorderen. Vasco Lub onderzocht wat volgens de literatuur werkzame elementen zijn zolang betaalde arbeid geen einddoel is. Participatie bevorderende factoren blijken maatwerk (individuele aandacht, aansluiten bij interesses, intensief klantcontact), een beschermde omgeving (behoud van uitkering, laag tempo, recreatief karakter) en geleid vrijwilligerswerk.
Maatschappelijke participatie bevorderen
Deze factoren blijken ruimschoots aanwezig te zijn binnen coöperatieve bewonersbedrijven, zo blijkt uit het door Movisie en Stimulansz en Stock5 in 2018 beschreven handboek. Bewonersbedrijven kijken naar wat bij iemand past en wat iemand wil. Er is dus sprake van individuele aandacht en aansluiten bij interesses. Er is een beschermende omgeving, inclusief behoud van uitkering en tijdelijke ontheffing van sollicitatieplicht. En hoewel er geen sprake van een recreatief karakter is, mogen deelnemers zelf grotendeels hun eigen werktempo bepalen. Binnen een coöperatief bewonersbedrijf worden deelnemers bovendien actief betrokken bij het oplossen van een probleem of vraagstuk dat hen direct raakt en waardoor zij grip krijgen op hun eigen situatie en hun omgeving. Zo draagt het bewonersbedrijf bij aan empowerment en vergroot het zelfvertrouwen, zelfrespect en eigenwaarde van de deelnemers.
ONS Coöperatief in Breda
Een goed voorbeeld van een bewonersbedrijf is het in 2014 in Breda gestarte ONS Coöperatief. De coöperatie is gevestigd in buurthuis ONS. Een centrale plek in de wijk waar bewoners komen om te ontmoeten, leren of te werken. Inmiddels is ONS Coöperatief doorontwikkeld naar ONS label Breda. Onder Ons label Breda vallen verschillende bedrijfsonderdelen; ONS Restaurant, Het Naaiatelier, De Studio en Mevrouw de Wit (facilitair/schoonmaak). Bij het starten speelden een aantal overwegingen een rol.
- Het bieden van een laagdrempelige plek, voor mensen met weinig perspectief op participatie in de directe omgeving van de doelgroep, die initiatieven op het gebied van participatie voor hen zichtbaarder en toegankelijker maakt.
- Het bieden van een duurzaam verdienmodel. Een coöperatief bewonersbedrijf opereert op commercieel en maatschappelijk snijvlak. Met behulp van bewoners, wijkpartners en medeontwikkelaars worden nieuwe dienstenconcepten ontwikkeld die aansluiten op de vraag en belevingswereld van bewoners. Dit verdienmodel biedt mogelijkheden tot participatie zonder dat daar grote gemeentelijke budgetten tegenover hoeven te staan.
Het concept bleek zo succesvol, dat in verschillende gemeenten, waaronder Uden en Haarlem, vergelijkbare initiatieven zijn gestart. Wat opvalt is dat vanuit totaal verschillende uitgangspunten voor dit concept is gekozen. In Uden is de aanleiding de wens van de gemeente om de wijkaccommodatie in zelfbeheer te geven. In Haarlem daarentegen nam een al bestaand initiatief van een groep mensen die onder begeleiding van de welzijnsorganisatie samen kookte en daarmee al geld verdiende het voortouw.
Hoe zet je een bewonersbedrijf op?
De praktijkervaringen van deelnemers en uitvoerders in Breda, Uden en Haarlem zijn door Movisie, Stimulansz en Stock5 geëvalueerd. Om het coöperatief bewonersbedrijf als interventie overdraagbaar te maken, is er behalve een procesevaluatie ook dit handboek geschreven over het opzetten van een bewonersbedrijf. Dit handboek wordt in september 2018 gepubliceerd.
Het handboek bevat een stappenplan voor de opzet en bedrijfsvoering van een coöperatief bewonersbedrijf, met daarbij aandacht voor uit te voeren onderzoeken, het formuleren van uitgangspunten, het opstellen van een bedrijfsplan, het maken van afspraken met de gemeente en het besluitvormingsproces. Met betrekking tot de bedrijfsvoering, komen onder andere teambuilding, opleiding, financiën, huisvesting, bedrijfsprocessen en marketing en communicatie aan bod.
Het laatste hoofdstuk gaat in op een belangrijk vraagstuk: welke ruimte biedt de bestaande wetgeving, met name de participatiewet en de Wmo, aan coöperatief ondernemen. Hierover ontstaat vaak discussie tussen bijvoorbeeld de uitvoerders van de Participatiewet (gemeenten) en initiatiefnemers. Het boek inventariseert de verschillen in inzicht, hoe daar mee om te gaan en het wettelijk kader waaraan coöperaties in elk geval moeten voldoen.