Movisies 1 - maart 2021

Als dit vraaggesprek plaatsheeft, trillen Washington, Amerika en eigenlijk nog de hele wereld na op hun grondvesten. Kortgeleden is het Capitool bestormd. De vraag is wat de Verenigde Staten nog meer te wachten staat aan geweld en ondermijning van de rechts- staat. Richard Rogers, hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam, is Amerikaan van geboorte. Niet verwonderlijk dat hij verwijst naar de recente gebeurtenissen als we komen te spreken over zijn onderzoek naar sociale media, radicalisering en de invloed ervan op de samenleving. Hij heeft recht van spreken en reden tot zorg, ook voor Nederland. ‘Het door complottheorieën gedreven sociale mediamilieu hier wordt steeds radicaler en feller. Je ziet dat de Amerikaanse scene wordt nageaapt. We hebben in ons onderzoek een groot, dynamisch nieuw extreemrechts media- landschap gevonden. Dat is een zorgelijk fenomeen. Dat moeten we als samenleving in de gaten houden.’ Mediasfeer Rogers onderzocht (zie kader) mogelijke buitenlandse inmenging in berichtgeving: desinformatie en nepnieuws in de aanloop naar de verkiezingen voor de Provinciale Staten en het Europees Parlement in 2019. Hij deed dat samen met een team van onderzoekers van de Universiteit van Amster- dam en de Hogeschool van Amsterdam, waaronder zijn collega media-onderzoeker Sabine Niederer. Rogers en Niederer vonden geen aanwijzingen voor buitenlandse desinformatiecampagnes of nep-actiegroe- pen. Maar waar ze wel op stuitten, waren andere zorgelijke tendensen. Een ervan: de opkomst van een tendentieuze en polarise- rende mediasfeer, die sterk concurreert met mainstream media. 4Chan Rogers: ‘Mainstream media liggen onder vuur. Er zijn bepaalde platforms en onderwerpen waar de bedreiging van de mainstream media acuut lijkt.’ Als voorbeeld van een broedplaats voor extremistisch sentiment, vooral waar het gaat om anti- semitisme en anti-immigratie, noemen de onderzoekers het Nederlandstalige 4chan. Op het platform 4chan becommentariëren gebruikers afbeeldingen over een scala aan onderwerpen. Dat gebeurt volledig anoniem. De onderzoekers riepen onder meer op om die polariserende media met extreme content beter te monitoren. Die aanbeveling leidde tot felle reacties op Twitter waaruit vrees voor censuur vanuit de overheid sprak. ‘Alsof we pleitten voor controle door de overheid op media. Maar dat is niet wat we bedoelden. Media monitoring, dat is een normaal begrip, maar dan uitgevoerd door ngo’s, non-gouvernementele organisaties.’ Gesloten platforms Een ander fenomeen waar de onderzoekers op stuitten, was die van gesloten platforms. Sociale mediabedrijven die hun data ontoe- gankelijk maken voor onderzoekers, journa- listen en niet-gouvernementele organisaties. Rogers is voorzichtig in zijn bewoordingen over wat het antwoord van beleid moet zijn op de ontwikkelingen die hij waarneemt op social media. ‘Ik ben geen beleidsmaker, ik ben onderzoeker en het is niet aan mij om te bepalen wat er moet gebeuren.’ Toch steekt hij zijn zorgen niet onder stoelen of banken over waar ongebreidelde en ongecontroleerde berichtgeving over bijvoorbeeld complotthe- orieën toe kan leiden: de ondermijning van de rechtsstaat en de democratische rechtsbegin- selen waar onze samenleving op stoelt. Rogers: ‘Het probleem met de gesloten plat- forms is dat er geen publieke archieven zijn. Ik volg bijvoorbeeld extremistische groeperin- gen. Tot voor kort kon ik zien wat daar gepost werd. Nu niet meer. Juridisch sta ik niet meer in mijn recht om daar toegang toe te krijgen.’ Daar ligt dus een taak voor beleid en nieuwe regels, stelt de Amsterdamse hoogleraar. Om de platforms tot transparantie te dwingen. GeenStijl Rogers schetst dat er in het landschap van de sociale media inmiddels een plek is ingeruimd voor wat hij noemt ‘tendentieuze mediavormen’, zoals het platform GeenStijl. Wat Rogers expliciet van dit soort bronnen vraagt, is om geen ruimte te bieden aan extremisten. Een extremistische bron Fenixx bleek op Facebook in sommige gevallen en perioden meer geliked te worden dan het NRC, hetgeen volgens hem duidt op een reëel probleem. ‘Tendentieuze websites vinden het misschien in sommige gevallen grappig of uitdagend om extreme bronnen te noemen. Soms doet een site dat zelf niet, maar zetten lezers in hun commentaren een link naar een extreme bron. Dat soort comments zouden direct verwijderd kunnen worden.’ Platforms als GeenStijl hebben spelregels voor contentmoderatie en die moeten ze strikter hanteren, vindt Rogers. Fiks de fuik Hoe algoritmen werken op sociale media en wat de gevolgen kunnen zijn voor gebrui- kers, werd vorig jaar blootgelegd door Arjen Lubach in Zondag met Lubach. Hij schetste hoe complotdenkers door de werking van die algoritmen telkens gevoed worden met informatie die in het verlengde ligt van hun denkbeelden. Fiks de fabeltjesfuik, riep Lubach en wees Facebook, Twitter en YouTube op hun verantwoordelijkheid. Rogers: ‘Het probleem is dat die bedrijven een wettelijke uitvlucht hebben. Ze worden beschouwd als intermediairs en niet als uitgever. We leggen de verantwoordelijkheid bij degenen die ‘posten’.’ Dat sociale media platforms inmiddels actie ondernemen als invloedrijke gebruikers als Donald Trump te gortig met de waarheid omspringen, ziet hij als een opportunistische zet. ‘Voor die bedrijven is hun businessmodel maatgevend, niet morele afwegingen.’ Media-etiquette De vraag is ook hoe we als gewone burgers moeten omgaan met filterbubbels die tot informatie-eenzijdigheid leiden met mogelijke negatieve gevolgen als polarisatie tot gevolg. Rogers wijst op het belang van het ontwikkelen van mediawijsheid. ‘Daar ben ik erg voor en er zijn allerlei interessante initiatieven op dit terrein. Met serious games bijvoorbeeld over nepnieuws.’ Rogers haalt aan het slot van het vraagge- sprek nog iets aan wat hem van het hart moet. ‘Als je kijkt naar de huidige mores op platforms als Twitter, dan is die over het algemeen heel provocatief en paranoïde. We zouden ons kunnen afvragen: waarom is dat eigenlijk? Het is zinvol om na te denken over meer constructieve manieren van communiceren. Ja, media-etiquette, noem het zo.’ Lachend: ‘Dat klinkt natuurlijk wel bourgeois, maar het is wel wat het is.’ Arjen Lubach liet zien hoe complotdenkers gevoed worden door algoritmen Onder de loep: sociale mediamanipulatie De bevindingen van het onderzoek door Richard Rogers en Sabine Niederer zijn gebundeld in het boek ‘Politics of social media manipulation’, verschenen bij Amsterdam University Press. Een Nederlandse vertaling is te vinden op Rijksoverheid.nl. Door: Olaf Stomp 17