In Nederland verlenen zo’n 5 miljoen Nederlanders van 16 jaar en ouder mantelzorg aan een naaste(n). Dit is een groot deel van onze bevolking. Zij zorgen voor, begeleiden of ondersteunen iemand in hun naaste omgeving. In de toekomst zal het aantal mensen dat zorg en ondersteuning nodig heeft stijgen, waardoor er een groter beroep op mantelzorgers gedaan wordt.  

Trends en uitdagingen in mantelzorgondersteuning 

In Nederland kennen we een dubbele vergrijzing, waarbij mensen niet alleen steeds ouder worden, maar waarin ook het aantal mogelijke mantelzorgers per zorgvrager afneemt, volgens de toekomstverkenning van het SCP. 

Ook andere trends zijn van invloed op de hoeveelheid zorg en ondersteuning die mantelzorgers bieden. Landelijk beleid gericht op het ‘langer thuis wonen’ betekent dat meer mensen met zorg- en ondersteuningsvragen thuis blijven wonen, waardoor deze zorg en ondersteuning voor een gedeelte op de schouders van mantelzorgers komt. Ander landelijk beleid gericht op ‘omzien naar elkaar’ en het ‘versterken van de sociale basis’ legt nadruk op preventie van zwaardere vormen van zorg en ondersteuning. Deze verschuiving naar de ‘voorkant’ en preventie betekent ook dat er meer zorg en ondersteuning bij mensen zelf terecht komt. Mensen zullen naast werk en andere eigen verplichtingen ook meer betrokken zijn in de zorg en ondersteuning van hun naasten. Dit kan gaan om familie en vrienden, maar ook om wijkgenoten en buren.  

 Tot slot dragen de structurele tekorten aan zorg- en welzijnsprofessionals bij aan de toenemende zorg- en ondersteuningsdruk voor mantelzorgers. De cijfers op prognosemodel Zorg en Welzijn laten zien dat deze tekorten in de aankomende jaren niet worden opgelost, waardoor ook de ondersteuning en verlichting van mantelzorgers uitblijft.  

Verandering naar meer integrale samenwerking in zorg 

Al deze ontwikkelingen veranderen de verhouding tussen formele en informele zorg, waardoor integraal samenwerken steeds belangrijker wordt. Het is nog steeds de taak van gemeenten om de mantelzorgers in verschillende situaties zoveel mogelijk in staat te stellen hun taak als mantelzorger uit te voeren. De mantelzorg ondersteunende organisatie (MOO) heeft hier logischerwijs een belangrijke rol in, samen met vele professionals in zorg en welzijn. Hoe gemeenten en de MOO  hier samen regie op voeren is een belangrijk onderdeel bij de samenwerking tussen de formele en informele zorg. Door regie te nemen op de samenhang en de kwaliteit van de geboden mantelzorgondersteuning, kunnen de gemeente en de MOO er samen voor zorgen dat mantelzorgers ondersteund worden waar nodig. Niet alleen door henzelf, maar ook door andere organisaties en professionals.  Zo kunnen mensen naast het zorgen voor de ander, ook ruimte voor zichzelf overhouden.  

Gemeente van opdrachtgever naar samenwerkingspartner 

Gemeenten zijn vanuit de Wet maatschappelijke ondersteuning verantwoordelijk om mantelzorgers passend te ondersteunen. We zien bij gemeenten een verschuiving van opdrachtgever naar regisseur van een netwerk van organisaties en verschillende professionals. Gemeenten nemen daarin steeds meer een faciliterende rol en werken ook steeds meer samen met de MOO en inwonersinitiatieven. Zo verschuift de gemeente in sommige gevallen van subsidieverstrekker naar samenwerkingspartner. Als samenwerkingspartner is ‘netwerk governance’ belangrijk. Dit betekent dat je als gemeente ervoor zorgt dat alle betrokkenen rondom mantelzorgondersteuning de juiste middelen, condities en richtlijnen krijgen.   

MOO van uitvoering naar coördinatie 

Daarnaast zien we dat de rol van de MOO verschuift van uitvoerend naar meer coördinerend. Binnen de groep organisaties en professionals die betrokken zijn bij mantelzorgers en hun naasten, zien we dat de MOO zich steeds meer richt op het bieden van verschillende soorten ondersteuning aan mantelzorgers in diverse situaties.  In de branchemonitor van MantelzorgNL van 2017 gaf 49% van de organisaties aan op verschillende vraaggebieden aanbod te hebben. In 2020 was dit gestegen naar 63%. Bij organisaties die directe en indirecte mantelzorgondersteuning bieden was dit percentage volgens de branchemonitor nog hoger, namelijk 70%. De MOO biedt dus op meerdere vraaggebieden van mantelzorgers ondersteuning aan. 

Een netwerk aan mantelzorgondersteuning: hoe voer je regie?  

Met een netwerk bedoelen we in dit verband alle organisaties, professionals en vrijwilligers die zich actief inzetten voor mantelzorgondersteuning. Alle deelnemers (organisaties of personen) aan het netwerk delen een gezamenlijk doel zoals bijvoorbeeld het tijdig en passend ondersteunen van mantelzorgers. In een netwerk wordt gecommuniceerd en samengewerkt.  Een netwerk heeft altijd een vorm van regie nodig om daadwerkelijk tot het oplossen van vraagstukken en het samenwerken te komen.  

Regie voeren betekent het sturen, door middel van afstemming en samenwerking, richting een bepaald resultaat. Deze regie kan liggen bij een persoon of organisatie, maar kan ook worden opgepakt door alle of een aantal deelnemers van een netwerk. Zo lang het passend is bij de taak of opgave die iemand heeft. Bij mantelzorgondersteuning betekent dit in de praktijk dat het vaak een beleidsadviseur bij de gemeente is en/of een medewerker van de MOO die regie pakt. Vaak helpt het wanneer de MOO en gemeente deze regietaak verdelen zodat ze elkaar kunnen versterken. Het is juist belangrijk dat de MOO en de gemeente elk hun rol pakken voor de onderlinge samenwerking en het sturen van het netwerk. 

De regie voeren kan op verschillende manieren. Zo is het voeren van regie voor een beleidsadviseur van de gemeente anders dan voor een medewerker bij de MOO. Dit heeft te maken met de positie van de gemeente en het MOO in het netwerk en de belangen en de taken van deze verschillende organisaties.  

Aan de slag met regie op mantelzorgondersteuning 

Goed partnerschap tussen de MOO en gemeente kan helpen deze ondersteuning goed vorm te geven. Belangrijk hierbij zijn: 

• Een gelijkwaardige samenwerking tussen de gemeente en de MOO, waarbij de inbreng verschilt; 
• Een duidelijk beeld van welke organisaties een rol kunnen spelen in het netwerk en wat die rol is; 
• Concrete stappen voor het goed samenstellen en opstarten van een netwerk mantelzorgondersteuning. De Tool Samenwerken in netwerken (pdf) kan hierbij helpen; 
• Een duidelijke positie van het steunpunt mantelzorg of de MOO binnen het netwerk.