Samenlevingsopbouw is een breed begrip. In het kort gaat het om het vormen en versterken van gemeenschappen van bewoners. Denk aan het versterken van de zelfwerkzaamheid en medeverantwoordelijkheid van bewoners bij hun eigen woon- en leefomgeving. Maar ook het versterken van de verbanden tussen bewoners onderling. Kortom, samenlevingsopbouw gaat om het versterken van de sociale basis door veerkrachtige gemeenschappen te bouwen.

Tekst gaat door onder de video.

Veerkrachtige gemeenschappen bestaan uit sterke relaties tussen bewoners. Om sociale relaties te kunnen opbouwen moeten mensen elkaar kunnen ontmoeten zonder fysieke drempels of andere belemmeringen. Het vraagt om laagdrempelige ontmoetingsplekken die zich kenmerken door onder andere een zekere vrijblijvendheid. Bijvoorbeeld ontmoetingsplekken waar professionals en inwoners elkaar tegenkomen en in gesprek raken.

Voor bewoners betekent samenlevingsopbouw dat ze een stem en invloed hebben op de eigen wijk, buurt of stad. Samenlevingsopbouw is daarmee een optelsom van initiatieven die burgers, professionals en beleidsmakers met elkaar ontwikkelen om vorm te geven aan samenleven en -werken. En waarmee ze het sociale welzijn van de buurt, wijk of het dorp verbeteren. Het perspectief van de bewoner is daarbij het beginpunt. Wat hebben bewoners nodig en hoe kan je dat faciliteren? En hoe sluit je aan bij processen en netwerken die er al zijn? Hierin wil je de talenten van bewoners laten bloeien. Hiervoor zijn twee zaken belangrijk: actief luisteren en relaties opbouwen. Dit vergt een open houding, aanpassingsvermogen en goed luisteren naar wat er nodig is.

Samenlevingsopbouw rust op fundamenten: bewoners, professionals en de gemeente. De bewoners en hun wensen vormen het vertrekpunt, professionals sluiten aan en stimuleren het eigen initiatief en de zeggenschap van bewoners en ondersteunen waar nodig. Bijvoorbeeld door te helpen met organisatorische en administratieve taken rondom subsidies aanvragen. Professionals kunnen ook de link vormen tussen de overheid en bewoners als dat nodig is. De diversiteit aan professionals die werken aan, of betrokken zijn bij, samenlevingsopbouw is groot. Denk aan opbouwwerkers en jongerenwerkers, maar ook aan dorpsondersteuners, buurtsportcoaches, wijkagenten, sociaal ondernemers, sociaal makelaars, buurtteammedewerkers, diaconaal opbouwwerkers, woonconsulenten, wijkregisseurs, gebiedscoördinatoren of community art kunstenaars. Als gemeente faciliteer en financier je de buurtvoorzieningen en het lokale opbouwwerk.

Waarom is samenlevingsopbouw belangrijk?

Het samenspel tussen bewoners, professionals en gemeente is belangrijk omdat je lokaal samen tot passende oplossingen komt voor urgente en actuele maatschappelijke vraagstukken. Denk bijvoorbeeld aan sportactiviteiten in de wijk voor het bevorderen van een gezonde leefstijl of het samen dineren met kerst om eenzaamheid tegen te gaan. Dit kan vanuit professionals of de gemeente worden opgezet, maar gebeurt vaak ook vanuit bewoners. Vaak werken initiatieven die uit bewoners komen goed, omdat ze in lijn zijn met wat zijzelf en gezamenlijk willen doen. Hoe klein ook. Dit betekent dat de thema's en vraagstukken waarmee bewoners aan de slag willen niet altijd overeenkomen met de onderwerpen op jouw agenda en die van de sociaal professionals. De wensen en ideeën van bewoners gaan dus niet altijd over gezondheid en hebben niet altijd preventief werken als uitgangspunt. Echter sluiten deze activiteiten wel aan bij wensen en behoeften, waardoor ze vaak wel een gevoel van verbondenheid of gezondheid tot gevolg hebben.

Bij maatschappelijke opgaven is de kennis, ervaring en dynamiek van betrokken bewoners waardevol. Centraal in het werk van bijvoorbeeld opbouwwerkers staat de relatie van mensen tot andere mensen, van mensen tot hun omgeving en tot de samenleving als geheel. Opbouwwerkers hebben vaak oog voor de talenten van bewoners en versterken daarnaast de democratische processen, waarbij zij rekening houden met de sociaal-culturele context. Denk aan het bevorderen van zeggenschap van bewoners omdat ze de schakel vormen met de gemeente, of het verbinden van formele- en informele zorg in de wijk. Opbouwwerkers vormen daarom een onmisbare schakel bij het versterken van de sociale basis.

Gemeenschap en samenlevingsopbouw

Het begrip gemeenschap is belangrijk bij samenlevingsopbouw. Een gemeenschap is een groep mensen die samen iets deelt wat hen anders maakt dan andere groepen. Denk bijvoorbeeld aan bewoners van een bepaalde wijk of buurt, mensen die naar dezelfde moskee of kerk gaan, mensen die lid zijn van dezelfde sportclub of van een politieke partij. Gemeenschappen dragen bij aan samenhang, veerkracht en samenredzaamheid. Maar gemeenschappen hebben ook hulpbronnen voor elkaar, zoals informatie, emotionele of praktische ondersteuning.

Kenmerkend voor gemeenschappen en samenlevingsopbouw is dat de waarde die gemeenschappen hebben, bepaald wordt door het perspectief van de bewoner. Zo kan het beleidsmatig een mislukking lijken als een buurthuis niet loopt. Maar bewoners kunnen juist hele positieve ervaringen hebben. Bijvoorbeeld omdat ze nieuwe vaardigheden hebben geleerd, zeggenschap ervaren of omdat er een netwerk ontstaan is van mensen die elkaar helpen.

Als gemeente aan de slag

Als beleidsadviseur heb je een rol bij het ontwikkelen en ondersteunen van gemeenschappen in jouw gemeente. Welke rol je als beleidsadviseur kan innemen verschilt per gemeenschap. In het gedachte-goed van opbouwwerk ligt het leiderschap bij bewoners. Als gemeente kun je faciliteren, samen met bewoners en professionals lokaal aan de slag, en kun je ervoor zorgen dat de randvoorwaarden voor samenlevingsopbouw kloppen. Dan kun je denken aan ruimte geven aan bewoners. Dat betekent ook ruimte voor:

• Het leren kennen van gemeenschappen, bijvoorbeeld via professionals;
• Tijd en ruimte voor langdurige processen;
• Andere manieren van sturen en verantwoorden;
• Loslaten, de uitkomst ligt niet op voorhand vast.

Meer concreet betekent het financiële randvoorwaarden faciliteren, bewoners zeggenschap over geld of de openbare ruimte geven én zorgen voor passende evaluatie.

Een bekende manier van werken aan samenlevingsopbouw zijn de Asset Based Community Development werkprincipes. Met de onderstaande vijf handvatten vanuit de ABCD-methode kun je gemeenschappen goed ondersteunen.

1. Neem inwoners als leidraad

Dit vraagt om jouw aanwezigheid in de buurt, waarbij je deel wordt van de gemeenschap. Zo weet je wat er speelt en heb je zicht op wat er nodig is. Ga hiervoor in gesprek met (actieve) bewoners en de opbouwwerkers uit de buurt. Leg daarnaast zeggenschap bij bewoners neer en hou ze betrokken bij het vormen van oplossingen. Bekijk hiervoor ook deze Participatietools. Je kunt gemeenschappen ook versterken door bijvoorbeeld kleine subsidies te geven aan bewoners die met hun initiatief de gemeenschap willen versterken. Buurtfondsen of buurthuizen kunnen een rol spelen in het beoordelen van de werking van bewonersinitiatieven.

2. Richt je op de relaties

Zorg als beleidsadviseur voor goede opbouwwerkers, die met één been in beide ‘werelden’ staan. Zij vormen de brug tussen de gemeenschap, overheid en instanties. Opbouwwerkers zijn getraind in het versterken van drie soorten relaties:

1. De relatie tussen bewoners onderling; 
2. De relatie tussen bewoners en lokale netwerken;
3. De relatie tussen lokale netwerken en instanties/lokale overheid.

3. Baseer je op de talenten van bewoners

Om de talenten van bewoners en de dynamiek van de gemeenschap inzichtelijk te maken, kan je gebruik maken van een mindmap. Mindmaps brengen de dynamiek van de gemeenschap die rond een activiteit ontstaat in beeld. We spreken van dynamiek als er door een activiteit weer een nieuwe activiteit ontstaat of een nieuwe verbinding.

4. Plekgebonden werken

Houd rekening met de specifieke kenmerken van een gebied en diens bewoners. Dit vraagt per gebied om een andere aanpak.

5. Richt je op inclusie

Door het netwerk en de gemeenschap te versterken en uit te breiden, zorg je ervoor dat er meer diversiteit en inclusiviteit ontstaat. Denk aan het betrekken van nieuwe groepen bewoners, of mensen die vaak lastig te bereiken zijn. Een divers en inclusieve gemeenschap is een veerkrachtige gemeenschap.

Het kan helpen om oefenplekken in te richten als je nog niet eerder met deze ABCD-aanpak hebt gewerkt. Wil je meer weten over de ABCD-methode, lees dan de publicatie ABCD naar veerkrachtige gemeenschappen Wijkwijzer.

Integraal werken aan samenlevingsopbouw

Gemeenschappen maken per definitie deel uit van de sociale basis, waarbij het versterken van gemeenschappen ook leidt tot een versterkte sociale basis. Daarom is het belangrijk om integraal te kijken naar samenlevingsopbouw.

• Denk bijvoorbeeld aan het aansluiten bij valpreventie. Wanneer je goed kunt aansluiten bij bestaande gemeenschappen en structuren in de wijken en samenleving, zorg je dat ook de valpreventie daar al begint. Zo ontstaat er een natuurlijke bewustwording en omgang rondom valpreventie. 
• Opbouwwerkers kennen veel bewoners, maatschappelijke organisaties en andere informele netwerken uit de buurt. Denk aan geloofsnetwerken, sportnetwerken en informele hulpnetwerken. Door goed samen te werken met opbouwwerkers kun je samen met hun bewoners en andere lastig bereikbare groepen goed betrekken bij het maken van een integrale beleidsvisie sociale basis. 
• Samenlevingsopbouw betekent ook dat sociale problemen niet ophouden bij het hek van de school of de voordeur van de huisartsenpraktijk, politiebureau of wijkkantoor van de woningcorporatie. Het betekent ook dat gemeenschappen oog hebben voor elkaar en samen werken met formele organisaties om signalen door te geven richting andere zorg- of hulp.

Heb je vragen over het GALA en het maken van beleid rondom de sociale basis? Neem dan contact op met Roos Scherpenzeel (r.scherpenzeel@movisie.nl).