Respijtzorg, ofwel vervangende mantelzorg, geeft mantelzorgers een adempauze. Hierdoor kunnen zij de zorg voor hun naaste(n) langer volhouden. Respijtzorg is een belangrijke vorm van ondersteuning voor mantelzorgers. Maar hoe kun jij als gemeente bijdragen aan passende en toegankelijke respijtzorg? En hoe verbind je dat aan de beleidsvisie sociale basis?

Tekst gaat door onder de video.

Wat is respijtzorg?

Respijtzorg is één van de vormen van mantelzorgondersteuning. Het is een tijdelijke en volledige overname van de zorg met als doel mantelzorgers een adempauze te geven. We noemen respijtzorg  ook wel vervangende mantelzorg. In 2019 gaf ongeveer één op de vijf mantelzorgers aan gebruik te maken van respijtzorg (SCP, 2020). Uit onderzoek blijkt dat veel gemeenten respijtaanbod hebben, maar geen goed zicht hebben op het gebruik hiervan (Movisie, 2019).

Wanneer mantelzorgers overbelast raken en de zorg niet meer kunnen volhouden, hebben zij als gevolg vaak zelf ook zorg en ondersteuning nodig. Overbelaste mantelzorgers lopen namelijk meer risico op het ontwikkelen van psychische en fysieke problemen, zoals depressies of hart- en vaatziekten. Het is daarnaast ook nodig dat de zorg voor hun naaste, meestal voor langere tijd of permanent, door iemand anders wordt overgenomen. Door af en toe vrij te zijn van mantelzorgtaken, kunnen mantelzorgers hun eigen leven beter in balans houden en de zorg voor hun naaste langer volhouden. Dit voorkomt vaak de uitval van mantelzorgers.

Vormen respijtzorg

Er zijn verschillende vormen van respijtzorg die elk een ander stuk verlichting voor mantelzorgers kunnen bieden. We onderscheiden de volgende vormen:

• Respijtzorg light: hierbij gaat het vaak om een activiteit voor de naaste, waarbij de mantelzorger kan kiezen om wel of niet mee te gaan. Bijvoorbeeld groepswandelen, wennen op de dagopvang of samen op vakantie.  
• Aanwezigheidszorg: iemand die bij de naaste thuis blijft zodat de mantelzorger even iets voor zichzelf kan doen. Bijvoorbeeld een vrijwilliger of individuele begeleiding thuis.
• Dagopvang: de naaste kan één of meerdere dagen per week naar een locatie waar hij of zij een passende activiteit doet. Denk aan een buurthuis, wijkcentrum of zorgboerderij. De mantelzorger heeft dan de hele dag voor zichzelf. Movisie deed onderzoek naar zinvolle dagactiviteiten voor mensen met dementie.
• Logeeropvang: de naaste gaat één of meerdere nachten logeren. Bijvoorbeeld in een logeerhuis, zorghotel of gastgezin. Hier lees je meer over logeerzorg.

Lees hier meer over de verschillende vormen van respijtzorg

Wat kan ik als gemeente doen?

Om houvast te krijgen bij het inrichten van respijtzorg in jouw gemeente kun je de respijtpiramide gebruiken. Deze piramide geeft inzicht in hoe mantelzorgers van behoefte aan respijtzorg naar de ervaren verlichting gaan. Dit wordt ook wel respijteffect genoemd.

De basis van de piramide is de respijtbehoefte van mantelzorgers. Waar hebben zij behoefte aan? De behoefte van mantelzorgers wordt beïnvloed door vijf factoren: 

• andere verantwoordelijkheden die zij hebben naast het bieden van mantelzorg (werk, sport, opleiding)
• opvattingen die zij hebben over mantelzorg (‘ik doe het uit liefde’ of ‘het is mijn plicht’) 
• de beschikbare kennis over respijtzorg (de waarde ervan, zicht op het aanbod en de toegang)
• de omgang met de (zorg)situatie (alles zelf doen, zorg delen)
• de steun vanuit de omgeving (familie, buren, vrienden, collega’s, vereniging)

Lees meer over de behoefte aan logeerzorg in deze publicatie

In de praktijk blijkt dat mantelzorgers vaak te laat respijtzorg aanvragen. Zij zijn dan al overbelast. Dit terwijl we weten dat respijtzorg een goede preventieve werking heeft voor overbelasting. Voor gemeenten is het belangrijk om de drempels tot het aanvragen van respijtzorg waar dat kan weg te nemen. Daarvoor heb je ook andere professionals en organisaties nodig.

Het midden van de piramide gaat over het respijtaanbod. Hierin gaat het of het aanbod aan respijtzorg in jouw gemeente bereikbaar en toegankelijk is, of het gevonden wordt en of de kwaliteit goed is. Denk als gemeente eraan om professionals met elkaar te verbinden zodat ze goed doorverwijzen, de informatievoorziening richting mantelzorgers op orde is en of de kosten voor respijtzorg te dragen zijn voor mantelzorgers. Lees hier meer over in de artikel.

De bovenste laag in de piramide is het respijteffect, oftewel: ervaart de mantelzorger verlichting? Dit respijteffect kun je vergroten door ervoor te zorgen dat mantelzorgers tijdig respijtzorg krijgen, het aansluit op hun behoeften en afgestemd is op andere zorg en ondersteuning.

Integraal en domeinoverstijgend werken

Het is belangrijk om als gemeente integraal en domeinoverstijgend samen te werken met betrokken professionals, organisaties én mantelzorgers. Respijtzorg, en in het bijzonder logeerzorg, kan namelijk raken aan meerdere stelselwetten en financieringsvormen. Hiervoor is het belangrijk om samen met logeerzorgaanbieders in de hele regio, met het zorgkantoor (vanuit de Wet langdurige zorg) en de zorgverzekeraar (vanuit de Zorgverzekeringswet) om de tafel te gaan en goede afspraken te maken over de organisatie van logeerzorg.

Binnen de gemeente is het ook belangrijk om integraal te kijken naar respijtzorg, omdat het aan meerdere thema’s en levensdomeinen raakt. Denk bijvoorbeeld aan een ontmoetingsactiviteit voor ouderen in de wijk, die mensen enthousiasmeert om te bewegen, elkaar te ontmoeten, en zo nodig de mantelzorger een adempauze kan geven. Verschillende thema’s die in iemands leven samenkomen. Ook kan er door verschillende organisaties en professionals worden doorverwezen naar mogelijkheden tot respijt in de gemeente. Denk aan een wijkverpleegkundige, maar ook aan een huisarts, waar vaak eerste signalen van overbelasting al aan de orde kunnen komen.

Er is landelijk al veel bekend over wat mantelzorgers een adempauze kan bieden en de werkzame elementen van respijtzorg. Als gemeente is het vooral van belang om met mantelzorgers het gesprek aan te gaan over wat zij nodig hebben om de zorg voor hun naaste tijdelijk los te kunnen laten. Maar ook welke na te vragen welke drempels zij ervaren bij het gebruikmaken van respijtzorg. Het is belangrijk om samenhang te creëren tussen de verschillende aanbieders van respijt in de gemeente, dat mantelzorgers weten waar zij terechtkunnen voor respijt, en dat deze laagdrempelig en snel kan worden aangeboden wanneer daar behoefte aan is.

Op het gebied van toegankelijkheid is het van belang om als gemeente na te denken over welke vervoersmogelijkheden er zijn, om respijtvoorzieningen toegankelijk te maken. Om respijtzorg domeinoverstijgend en integraal te benaderen, kun je verschillende tips en handreikingen benutten:

• Geleerde lessen uit tien pilots logeerzorg
• Handreiking voor het organiseren van logeerzorg
• Een maatschappelijke kosten-baten analyse op logeerzorg voor ouderen
• Logeerzorg, geschikt voor thuiswonende mensen met vergevorderde dementie?
• Het Kenniscentrum Vrijwilligersvervoer biedt informatie en voorbeelden over vervoer naar dag-besteding door vrijwilligers 
• Lees hier over goede samenwerking met en doorverwijzing vanuit de huisarts
• Toolkit om de routing naar mantelzorgondersteuning in kaart te brengen
• Triage bij de toegang tot hulp en ondersteuning binnen het sociaal domein

Heb je vragen over het GALA en het maken van beleid rondom de sociale basis? Neem dan contact op met Roos Scherpenzeel (r.scherpenzeel@movisie.nl).