Terugblikken op Empowerment: naar een sterke sociale basis!

De conferentie waar het allemaal mee begon, ‘Meer kracht en meer macht’, op 14 juni 2016 in Utrecht, was zo’n succes dat er wel een vervolg móest komen. Vandaar dat zich anderhalf jaar later mensen uit het hele land verzamelden om het opnieuw over empowerment te hebben. En dan vooral over de vraag hoe dit het denken en handelen van beleidsmakers en bestuurders richting kan geven. Want was het vorige congres vooral gericht aan het adres van professionals en wetenschappers, dit keer waren met name bestuurders en beleidsmakers aan de beurt. Wat kunnen zij doen om de sociale basis van kwetsbare mensen te versterken?

Empowerment in het asielzoekerscentrum

Na een welkomstwoord van Yvonne van Mierlo, voorzitter van de Raad van Bestuur van Movisie, leidt dagvoorzitter Tanja Bubic de bijeenkomst in door te vertellen over haar eigen ervaringen met empowerment. In het asielzoekerscentrum waar ze op haar tiende terechtkwam liep ene Arie rond die haar hielp haar dansdroom te verwezenlijken. Wat begon als een ontspannen dansuurtje mondde uit in een meidengroep die optrad voor de lokale televisie. En dat allemaal dankzij een man die begreep wat empowerment was.

Kwetsbaarheid kent vele gedaanten

Jenny Boumans gaat vervolgens dieper in op het begrip ‘empowerment’. Boumans is onderzoeker aan het Trimbos-instituut en houdt zich al jaren met empowerment bezig. ‘De overheid zet in op zelfredzaamheid, op eigen kracht. Maar mensen staan nooit helemaal los van de omstandigheden en systemen waar ze deel van uitmaken. Daar moet je dus ook oog voor hebben.’ Boumans benadrukt dat kwetsbaarheid vele gedaanten kent en niet zomaar verdwijnt als je zelfredzaamheid bevordert. ‘Het kan juist leiden tot uitsluiting, machteloosheid en eenzaamheid. Dat is het tegenovergestelde van empowerment.’ Empowerment vraagt daarom niet om minder zorg, maar om andere zorg, zegt ze. ‘We maken veel te weinig gebruik van ervaringskennis. Mensen weten zelf prima wat ze nodig hebben. Daar moeten we veel meer aandacht aan schenken.’

Lief- en leed-straten

Anja Machielse, bijzonder hoogleraar aan de Universiteit voor Humanistiek, schetst de problemen waar ouderen mee kampen. Belangrijk element daarin is het wegvallen van een sociaal netwerk. Empowerment van kwetsbare ouderen vraagt niet alleen ondersteuning van de ouderen, maar ook een ondersteunende omgeving die kwetsbare burgers insluit. ‘De vraag is daarom hoe je het sociale weefsel kunt versterken. Mensen hebben een ondersteunende omgeving nodig om zich prettig te kunnen voelen.’ Ze vertelt dat er in Rotterdam al meer dan zeshonderd zogenaamde lief-en-leed-straten zijn. In zulke straten zorgen bewoners er gezamenlijk voor dat hun straat er netjes bij blijft liggen, maar voelen bewoners zich ook betrokken bij elkaar, met dank aan een of twee gangmakers. Die gangmakers krijgen een klein budget van de gemeente om eens een bloemetje te brengen bij een zieke buur of een gezamenlijke barbecue te organiseren. ‘Aristoteles zei het al: een individu kan alleen floreren als hij is ingebed in een sociaal sterke samenleving. Dat vraagt om burgervriendschap. In Rotterdam hebben ze dat goed begrepen.’

Naar populatiegebonden financiering

Pieter Hilhorst, publicist, actieonderzoeker op het sociaal domein en voormalig wethouder in Amsterdam, begint zijn lezing met een spelletje. De aanwezigen moeten gaan staan terwijl hij van 1 naar 10 telt. De vraag is waar de toehoorders zichzelf positioneren op de schaal die loopt van ‘bepaald worden’ (1) naar ‘zelf bepalen’ (10). De meeste mensen gaan zitten vanaf 6. ‘Dit laat zien dat de meesten van jullie zichzelf voldoende empowered vinden,’ zegt Hilhorst. Hij geeft een aantal voorbeelden van mensen die door familie, overheid of werkgever worden uitgeknepen en zich machteloos voelen. ‘Zij hebben helemaal niet het idee dat ze hun situatie zelf kunnen bepalen. Ze hebben sociaal kapitaal, oftewel contacten en hulpbronnen, nodig om hun sociale recht te halen.’ De overheid moet dus niet zeggen: iedereen moet het zelf doen. ‘Dat is paternalistisch anti-paternalisme. En daar hebben burgers een gezonde argwaan tegen.’ zei Hilhorst. De boodschap om op de eigen kracht te vertrouwen leidt dus tot het etaleren van de eigen machteloosheid, want je krijgt pas steun van de overheid als je laat zien dat je niemand hebt, niemand kent en niets kunt.’

De financiering op zijn kop

Met die overheid is Hilhorst nog niet klaar. ‘De overheid wil dat mensen binnen hun eigen netwerk oplossingen zoeken, maar investeert zelf niet in die netwerken. Ik noem dat een parasitaire overheid.’ Hij stelt dat de financiering ‘op zijn kop’ moet. ‘We moeten veel meer geld uitgeven aan voorzorg dan aan nazorg. En we moeten toe naar populatiegebonden financiering. Als een club investeert in een sociale basis, moet de winst die daarmee wordt behaald ook naar die club terugvloeien.’ Neem het project Trainerskracht. ‘Daarbij worden probleemjongeren gestimuleerd om voetbaltraining te geven aan kleine kinderen. De voetbalvereniging die hieraan meewerkt moet voor zijn investering beloond worden.’

Gidsen nodig

Het is tijd voor een pauze, waarna vier beleidsmakers met elkaar in debat gaan. Marijke Andeweg, regisseur eenzaamheid in Amsterdam mag aftrappen. Ze is een doener, zegt ze zelf. ‘Voor empowerment hebben we mensen nodig die kunnen gidsen. Ik wil zo’n gids zijn. In gelul kun je niet wonen, zei Jan Schaefer al, maar in gelul kun je ook niet empoweren.’ Ook Raf Janssen, wethouder bij de gemeente Peel en Maas, houdt van aanpakken. ‘Ik spoor mensen aan om het onmogelijke te doen’, zegt hij. ‘Ik wil ze enthousiasmeren en initiatieven ondersteunen die vanuit hen zelf komen. We moeten niet vanuit de gemeente of een project denken, maar mensen de gelegenheid geven om zelf de dingen aan te pakken die ze graag willen.’

'In gelul kun je niet wonen, zei Jan Schaefer al, maar in gelul kun je ook niet empoweren' - Marijke Andeweg, Gemeente Amsterdam

Arjo Klamer, voormalig wethouder in Hilversum en hoogleraar aan de Erasmus Universiteit, wil projecten zo organiseren dat ze niet afhankelijk worden van een of enkele personen. Volgens hem komen projecten vaak weer stil te liggen als de initiators vertrekken. Andeweg en Jansen herkennen dit niet. Jansen: ‘Bewoners laten zich dingen niet meer afpakken. Als er straks iemand met andere ideeën mijn baan gaat vervullen, weet ik zeker dat de bewoners zeggen: maakt niet uit, wij gaan gewoon door. Dat hebben ze eerder ook gedaan.’ Herm Kuipers, manager samenleven in Amersfoort, vertelt dat het college bij hen een deel van het budget heeft overgedragen aan de inwoners zelf. Wel een beetje spannend, vindt hij. Temeer daar behoeften veranderen en oplossingen dus mee moeten veranderen. ‘Dat kan betekenen dat je de stekker uit een project moet trekken, of dat inwoners zelf besluiten om het te stoppen.’

Geveltuinacademie in Deventer

Na de lunch staan er workshops op het programma. Ard Sprinkhuizen, lector maatschappelijk werk bij Inholland, en Dick Jansen, werkzaam bij welzijnsorganisatie DOCK in Haarlem, benadrukken het belang van de sociale infrastructuur als verbindend element. Met simpele middelen kun je al veel bereiken, betogen ze. ‘Kijk naar Deventer’, zegt Sprinkhuizen. ‘Bewoners vonden zelf dat hun omgeving wel wat groener kon, een bewoner had er lol in om zijn buurtgenoten te laten zien hoe je een geveltuintje moest aanleggen, en de geveltuinacademie was geboren. Met als resultaat een groene wijk met her en der een zitje, een hoop bedrijvigheid en meer interactie tussen de buurtbewoners.’ Of neem de boodschappenbus in Haarlem, vult Jansen aan. ‘Die is opgezet voor ouderen, maar er werken nu ook mensen met een verstandelijke beperking aan mee. Zij bezorgen de boodschappen bij ouderen in de wijk. Een gouden combinatie.’ Zo zijn er nog talloze voorbeelden van kleine initiatieven op het gebied van de sociale infrastructuur die voor bewoners veel betekenen.

Is er een Nederlands woord voor empowerment?

Na een terugkoppeling van alle workshops sluit Pieter Hilhorst de dag af. Hij heeft op Twitter gevraagd wie er een mooi Nederlands equivalent voor empowerment weet. Mensen uit de zaal kunnen één van de suggesties adopteren, waarna de kracht van het applaus aangeeft welk alternatief het passendst wordt gevonden. Dat blijkt ‘autonomie versterken’. Zo zie je maar – als je iets graag wilt, beseft dat je daar wel een helpende hand bij kunt gebruiken, hulptroepen inschakelt en de dialoog aangaat kom je uiteindelijk wel tot een oplossing. Mooier had het thema van deze dag niet geïllustreerd kunnen worden. 

Foto's en tekst door Iris Dijkstra