In 2009 werd de wet ‘bevordering voortgezet ouderschap en zorgvuldige scheiding’ van kracht. Deze wet gaat ervanuit dat bij een scheiding beide ouders verantwoordelijk blijven en dat zij gezamenlijk een ouderschapsplan opstellen. Verdere uitgangspunten zijn dat ieder kind recht heeft op omgang en verzorging van beide ouders.   

De bedoeling van deze wet is om beide ouders de mogelijkheid te bieden het gezag te behouden over de kinderen. Om dit te realiseren moeten ouders kunnen samenwerken, overleggen en wederzijds kunnen geven en nemen. Ook moeten zij beiden in staat zijn om de partnerrelatie om te buigen naar een nieuwe relatievorm. Ze zijn niet langer geliefden, maar moeten zich tot elkaar verhouden als ouders. Over het algemeen gaat dat goed. Na een periode van stress en verdriet keert vaak de rust terug en vinden ouders en kinderen een nieuwe balans. 

Helaas gaat het niet altijd goed. Naar schatting verloopt 15 tot 20 procent van de scheidingen, waar ook kinderen bij zijn betrokken, moeizaam en ernstig. Hier is sprake van voortdurende ruzies, beschuldigingen, manipulaties en soms ook jarenlange juridische procedures. Er is een ernstig verstoord contact tussen de ouders. Jaarlijks maken ongeveer 6.000 minderjarige kinderen een complexe scheiding van hun ouders mee. Kinderen kunnen negatieve gevolgen ondervinden van een scheiding. Daarbij kun je denken aan langdurige stress en problemen in de relatie met de ouders. Dit kan een negatieve invloed hebben op hun ontwikkeling. Bij ongeveer 50% van de complexe scheidingen speelt huiselijk geweld een rol. 

Het is belangrijk om bij een complexe echtscheiding in beeld te krijgen of er in de relatie sprake was van huiselijk geweld

Geweld tussen partners en ex-partners komt in verschillende vormen  

Onder (ex-)partnergeweld verstaan we ‘iedere vorm van geweld tussen partners of ex-partners’: fysiek, emotioneel/ psychisch, seksueel, financieel en belaging, ook wel stalking genoemd. Ook een (constante) dreiging met geweld is (ex-)partnergeweld.  

Het is belangrijk bij (ex-)partnergeweld om inzicht te krijgen in de oorzaken en triggers voor het geweld. Er zijn grote en belangrijke verschillen tussen geweld wat plaatsvindt onder stress-gerelateerde omstandigheden (situationeel geweld), zoals armoede, werkloosheid en verslaving en geweld dat gekenmerkt wordt door een patroon van jaloezie, controle, macht en dwang (intiem terreur). Het gaat bij deze laatste vorm van geweld om een continu proces waarbij voortdurend inbreuk wordt gemaakt op iemands persoonlijke- en iemands rechten op vrijheid.   

Partnergeweld heeft iets van een repeterende breuk: de kans op herhaling is levensgroot. Als in een relatie eerder geweld gebruikt is, is er een groot risico dat er vroeg of laat in dezelfde relatie weer sprake is van incidenten. Meldingen bij de politie gaan vaak over hetzelfde huisadres. Ook plegers van huiselijk geweld komen vaak meerdere malen met de politie in contact vanwege een geweldsdelict: uit onderzoek blijkt dat driekwart van de verdachten van huiselijk geweld eerder met de politie in aanraking kwam vanwege een delict. Bij ruim 41% ging het daarbij om een geweldsdelict.  

Misverstanden bij een echtscheiding en (ex-)partnergeweld 

Rondom huiselijk geweld en complexe echtscheidingen leven hardnekkige mythes. Deze mythes staan soms een zorgvuldige aanpak, waarbij de bescherming van kinderen en slachtoffers van huiselijk geweld centraal staat, in de weg.  

Mythe: scheiding stopt huiselijk geweld 

Eén van de eerste misverstanden is dat vaak wordt gedacht dat als mensen gaan scheiden, dat ook het huiselijk geweld zal stoppen. Maar dat is niet (altijd) waar. Wanneer een relatie gekenmerkt wordt door jaloezie, bezitterigheid of controle, dan weten we uit onderzoek dat een (voornemen tot) scheiding het risico op partnerdoding verhoogt. Hier is juist extra bescherming nodig. 

Mythe: partnergeweld is altijd fysiek 

Daarnaast wordt vaak gedacht dat partnergeweld uitsluitend bestaat uit (ernstig) fysiek geweld. Maar ook dat klopt niet. Uit ervaringsverhalen blijkt dat psychisch geweld en gaslighting vaak voorkomen. In 2022 hebben ruim 550.000 personen te maken hebben gehad met structurele verbale agressie. Treiteren en pesten komen daarbij het vaakst voor. Verder blijkt dat 730.000 personen in 2022 te maken hebben gehad met intiem terreur. Hier was structureel sprake van vernedering of gekleineerd worden. Ook dreiging met fysiek geweld en intimidatie komt vaak voor. Het gevolg is dat slachtoffers voortdurend in angst leven en hyperalert zijn op stemmingen van de pleger.  

Mythe: ouders hebben evenveel macht en zijn gelijkwaardig aan elkaar 

‘Daar waar twee vechten, hebben twee schuld’ is een gevleugelde uitspraak in Nederland. Ook binnen de aanpak van complexe echtscheidingen is deze uitspraak helaas vaak leidend. Professionals gaan ervan uit dat ouders gelijkwaardig zijn en allebei een evenredig aandeel hebben in het tot stand komen van de complexe echtscheiding. Maar ook dat berust op een misverstand. Advocaat Ine Avontuur stelt dat het negeren van huiselijk geweld een systeemfout is bij aanpak van complexe scheidingen. Huiselijk geweld gaat na de scheiding door. De behoefte aan controle en dwang leidt dan tot voortdurende ondermijning van de ouderrol. Dit gebeurt door kwaad te spreken, door manipulatie, gaslighting of door te dreigen. Incidenten lijken soms weliswaar nog mild, maar het voortdurende karakter en het patroon van incidenten, maakt dat slachtoffers te maken hebben met een ernstige vorm van huiselijk geweld; intiem terreur. Plegers oefenen op deze manier nog steeds macht uit op het slachtoffer, ook tijdens het proces van de scheiding. Hier hebben ouders niet evenveel macht, maar is er sprake van voortdurende angst en een voortdurende dreiging. 

Mythe: mediation helpt bij een complexe echtscheiding  

Vaak wordt er op verzoek van de rechter bij een complexe echtscheiding mediation ingezet. De gedachte hierachter is dat het in het belang is van kinderen dat beide ouders het gezag behouden en dat ouders er samen uit moeten komen. Het probleem is echter dat mediation alleen werkt als beide ouders bereid zijn om samen te werken en bereid zijn om samen een oplossing te vinden. En dat is bij een geschiedenis van huiselijk geweld én het voortduren van huiselijk geweld na de echtscheiding, juist vaak niet de realiteit. Mediation1 heeft juist minder kans op het bereiken van overeenstemming als er sprake is van huiselijk geweld. En dat niet alleen: mediation beschermt slachtoffers van huiselijk geweld niet. Het zorgt juist voor victimisatie. Slachtoffers worden opnieuw slachtoffer van huiselijk geweld. 

Wat moet er gebeuren? 

Het is allereerst belangrijk bij een complexe echtscheiding om in beeld te krijgen of er in de relatie sprake was van huiselijk geweld. Het gaat hierbij niet alleen om fysiek geweld, maar ook om andere vormen van geweld, zoals psychisch geweld, gaslighting, seksueel geweld, stalking of het uitoefenen van controle en dwang. Het is daarbij ook belangrijk om te kijken naar macht en onmacht en naar de mate van dreiging en angst. Het gaat hierbij om feiten. Wat is er precies gebeurd en wie-doet-wat-wanneer. Het is daarbij belangrijk om de zogeheten rode vlaggen van intiem terreur goed te kennen. Wanneer je als professional te maken krijgt met een complexe scheiding is het advies om altijd een feitenonderzoek uit te (laten) voeren. De MASIC biedt inzicht en is een systemische screening op partnergeweld. Het geeft zicht op machtsverhoudingen en op de dynamiek van geweld en biedt daarmee aanknopingspunten voor het vervolg. Bij intiem terreur of stalking is het daarbij sterk af te raden om partnergesprekken te voeren. De dreiging gaat door tijdens de gesprekken en het versterkt als het ware de complexe echtscheiding. Ook mediation is dan niet geschikt. Het lijkt in deze gevallen beter om de mogelijkheden voor parallel ouderschap of éénhoofdig gezag te onderzoeken. Parallel ouderschap betekent dat de ouders hun kinderen elk op hun eigen manier opvoeden, zonder dat ze dat onderling afstemmen. Er is weinig communicatie en (weinig) geen onderling contact. Er worden wel duidelijke afspraken gemaakt. Belangrijk is dat beide ouders zich aan die afspraken houden. Er is in deze vorm van ouderschap weinig flexibiliteit; de afspraken zijn leidend. Hoewel de effectiviteit van parallel ouderschap nog niet onderzocht is, zijn de geluiden in de praktijk positief. Daarmee lijkt deze vorm van ouderschap een antwoord te kunnen zijn op de problematiek bij een complexe echtscheiding. Als ook parallel ouderschap niet mogelijk is, dan lijkt het erop dat elke vorm van samenwerking uitgesloten is. Wat dan nog lijkt te resten, is het éénhoofdig gezag. Uiteraard met bescherming voor slachtoffer en kinderen.