Hollend kwam Nederland half maart tot stilstand. ‘Het coronavirus zorgde voor een collectieve oefening in nederigheid’, stelt Daan Roovers. ‘Het virus zette alles op z’n kop. Weg routine, weg sociaal contact.’ Een paar dagen na na de eerste persconferentie van Rutte werd de denker des vaderlands door allerlei media benaderd om haar visie op de crisis te geven. Wat zou het virus gaan veranderen? Wat leren we hiervan? ‘Een teken van ongeduld’, noemde ze het toen al. Te snel werden antwoorden gezocht om die nieuwe onzekerheid onder controle te houden. De crisis was nog amper begonnen. Nu, een paar maanden verder, vindt de filosoof het logischer en zelfs nodig om naar de lessen van corona te kijken.

Drie zwaktes

De coronacrisis heeft drie grote zwaktes van de samenleving bloot gelegd, stelt Roovers. ‘De eerste zwakte is het makkelijkst op te lossen: de krapte in de zorg. De krapte op de ic’s was al een probleem vóór corona. De kosteneffectieve organisatie van de zorg maakt dat er altijd een tekort is. We willen geen lege ic-bedden, we willen geen grote voorraden mondkapjes, dat kost weer een magazijn. We hebben de productie van spullen uitbesteed aan lagelonenland. Met als gevolg dat we alles minimaal hebben georganiseerd en bij de minste tegenslag vastlopen.’

Een tweede zwakte is volgens Roovers van economische aard. ‘Mensen kunnen geen klap meer opvangen. Van bedrijven als KLM of Booking mag je dat nog verwachten, maar heel veel mensen, heel veel flexwerkers, zzp’ers en kleine ondernemers hebben niets te makken. Deze crisis laat zien dat het verschil tussen flexwerkers en mensen in vaste dienst veel en veel te groot is. Dat moet afgelopen zijn. Het is mooi dat de overheid meteen allerlei noodmaatregelen heeft bedacht, maar dit vraagt om een structurele oplossing. Dit is een tikkende tijdbom.

Laten we nooit meer de problemen vergeten waar we nu op stuk lopen

De derde zwakte volgens Roovers: de sociale verhoudingen tussen jong en oud, tussen arm en rijk, tussen hoog- en laagopgeleid. ‘Voor mensen die thuis kunnen werken, voor mensen met een groot huis en een tuin is het niet zo lastig om het drie maanden thuis gezellig te houden. Maar dat is een heel ander verhaal voor families die met z’n zessen in een krappe bovenwoning zitten en waar niet iedereen een eigen kamer en computer heeft.’

En de gevolgen?

De zorgen over de groeiende kloof in Nederland zijn niet nieuw. ‘Maar bekende ongelijkheden worden nu wel uitvergroot en voor het voetlicht gebracht’, aldus Roovers. Het is deze zwakte in de Nederlandse samenleving die haar het meest zorgen baart. ‘Iedereen die kwetsbaar was, zal nog verder achteruitzakken. Er komen nog meer nieuwe kwetsbare mensen bij. Zoals kinderen die de afgelopen periode door het sluiten van de scholen nog meer achterstanden hebben opgelopen. En mensen die hun hoofd niet meer boven water kunnen houden, die werkloos worden.’

Het coronavirus zet professionals in zorg, onderwijs en andere vitale beroepen in de spotlight. ‘Ze krijgen nu zoveel complimenten en veren in de kont, volkomen terecht, maar daar hoort wel een prijskaartje bij. En erkenning. Deze mensen zijn de afgelopen jaren door de politiek helemaal niet serieus genomen, de zorg is systematisch uitgekleed. Dat zijn politieke keuzes geweest die te maken hebben met economische motieven. Het zou de verantwoordelijke politici sieren wanneer ze dit ook erkennen.’

Volgens Roovers is de tijd aangebroken om na te denken over de samenleving na corona. ‘Dat moment moeten we nu aangrijpen. De wereld is zo abrupt tot stilstand gekomen. Geen files meer, het luchtverkeer ligt plat. Dat dit allemaal kan, is een bijzondere ervaring en dat moet ons vertrouwen geven.’

Minder winstoogmerk

Nadenken over de samenleving betekende voorheen volgens Roovers vooral: voortborduren op de huidige samenleving. ‘Beetje meer duurzaam, beetje minder winstoogmerk. Maar we hebben gezien wat er mogelijk is. Natuurlijk wordt de wereld niet opnieuw geschapen, maar we kunnen ons nu wel permitteren om radicaler te denken. Hoe gaan we regievoeren? Wat vinden we belangrijk? Wie krijgen er als eerste aandacht? Hoe zou een rechtvaardige samenleving eruitzien?’ Met een glimlach: ‘Zou in een rechtvaardig samenleving een multinational geen belasting betalen, maar wel staatssteun aanvragen?’

Zelf probeert Roovers de laatste tijd te denken volgens de principes van de Amerikaanse filosoof John Rawls. Hij gaat in zijn boek ‘A Theory of Justice’ in op die rechtvaardige samenleving. ‘Om op het spoor te komen wat sociale rechtvaardigheid is, moet je een gedachtenexperiment uitvoeren’, zegt hij. Hoe ziet een rechtvaardige samenleving eruit? Ervan uitgaande dat er wel verschillen bestaan, net zoals in onze huidige maatschappij. Waar een bankdirecteur meer geld verdient dan iemand aan de lopende band. Waar de een misschien meer macht heeft dan de ander.

Rawls komt uit op de volgende principes: Iedereen moet gelijke rechten hebben, iedereen moet gelijke kansen hebben om in principe directeur of arts te worden. En wanneer er iets extra’s te verdelen valt, dan moet dat ten goede komen aan de mensen met de grootste achterstand.’ Een eenvoudig principe, concludeert ze opgewekt. ‘En met dat laatste kunnen we meteen beginnen. Dit zijn goed doordachte uitgangspunten. Politici zullen zeggen: ‘Leuk maar dit werkt zo niet in de praktijk’. Maar we hebben juist dit soort verbeeldingskracht nodig. Corona heeft laten zien dat we de samenleving beter kunnen inrichten.’

We kunnen ons nu permitteren radicaler te denken

Slechte en goede kanten

Ook professionals in het sociaal domein kunnen volgens Roovers deze tijd gebruiken om radicaal na te denken over de werkpraktijk. ‘Heel concreet, wat nemen we mee van deze tijd? Wat willen we nu blijvend veranderen? Een vriend van mij is huisarts, hij had het over eHealth, lange tijd was de zorg om allerlei redenen daar heel huiverig voor. Nu blijkt het een uitstekende oplossing, niet voor alle patiënten natuurlijk. Maar er worden nu patronen doorbroken en dat gebeurt op allerlei plaatsen.’

Kortom, er moet volgens de filosoof ‘opnieuw gedacht worden’. Het stemt haar positief dat ze nu ook regelmatig voor denksessies wordt uitgenodigd door Haagse politici en door het Amsterdamse stadsbestuur. ‘Hoeveel invloed dat heeft, weet ik niet maar ik vind dat nu wel mijn rol. Op de achtergrond. Ik wil mijn denken graag dienstbaar maken voor de problemen die er zijn. Dat doe ik liever dan uitventen wat ik allemaal te vertellen heb.’

Ze hoopt dat de inzichten van de crisis niet snel worden vergeten. Ook niet wanneer deze periode weer achter de rug is en het leven op anderhalve meter weer wordt opgepakt. ‘Mensen zijn altijd kort van memorie. Maar laten we proberen om de problemen waar we nu op stuk lopen, te blijven agenderen. Misschien elke derde dinsdag van de maand? Met dezelfde urgentie. De problemen van een pandemie, de tekorten in de zorg, de economie die altijd voor een dubbeltje op de eerste rang wil zitten waardoor er een grote tweedeling ontstaat. Misschien is dat wel de grootste les van deze tijd: vergeet dit niet.’

Albert Camus

De crisis brengt nu eenmaal het slechte én het goede in de mens naar boven, net als in het boek De Pest van Albert Camus uit 1947, stelt de filosoof. ‘Dat zien wij nu ook. Er zijn de afgelopen tijd veel mooie dingen ontstaan. Appgroepen voor mensen die hulp nodig hebben, concerten voor mensen in verpleeghuizen. Die initiatieven en solidariteit ontroeren me. Verrassen me. En dat blijkt ook in De Pest: in een crisis zit alles, maar uiteindelijk overheerst het bewonderingswaardige.

Tekst: Jessica Maas

Foto: Ruud Pos