‘Hoe gaan we om met de ‘vreemdheid’ die wij ervaren? Hoeveel ruimte is er eigenlijk om anders te zijn? Dat is dé vraag die we onszelf vaker moeten stellen’, zegt Bos, onderzoeker en docent aan de Universiteit van Humanistiek in Utrecht. In de huidige samenleving worden we volgens Bos onder meer door de extramuralisering in de zorg vaker geconfronteerd met mensen die anders zijn. ‘Denk ook aan mensen met een immigratieachtergrond die hun weg moeten vinden in Nederland. Of aan de hele discussie over verward gedrag en over ouderen die langer thuis blijven wonen. Of aan de vermaatschappelijking van de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Tot voor kort was onze samenleving zo ingericht dat er in het alledaagse leven nauwelijks ontmoetingen waren tussen mensen met en zonder verstandelijke beperking, dat is allemaal veranderd.’

Beperking

Kortom: de confrontatie met een vreemde ander, vindt in de huidige samenleving steeds vaker plaats. En dat soort ontmoetingen zitten vol ongemak, zegt Bos. Hij deed jarenlang onderzoek naar ontmoetingen in omgekeerde integratiesettingen, plekken waar mensen mét en zonder verstandelijke beperking buren zijn. Daarbij observeerde en registreerde hij veel ongemak. Hij zag ook hoe vooral mensen zonder beperking de regie voerden in onderlinge interacties. ‘Mensen zonder verstandelijke beperking bepaalden de spelregels en de ruimte die er was om elkaar te ontmoeten. Dan heb ik het niet alleen over die toevallige buurman, maar ook over die zorgprofessional die met alle goede bedoelingen een spontane interactie in de kiem smoorde. “Pas op hoor. Hij kan je zo een mep geven.’’'

Ook zag hij hoe buurtbewoners soms op informatieavonden werden ‘voorbereid’ op een mogelijke ontmoeting met cliënten. ‘Dus ze kregen op die avond de perspectieven van hulpverleners voorgeschoteld. En dit zorgde er regelmatig voor dat die buurtbewoners veel minder onbevangen de ontmoeting met hun nieuwe buren aangingen.’

'Het is belangrijk dat er ruimte is om dat ongemak te ervaren, te erkennen en te bevragen'

Anders zijns

Tijdens de ontmoetingen zag Bos vaak de verwarring, de misverstanden. ‘De oorzaak van al dat ongemak wordt meestal gelegd bij de persoon met een verstandelijke beperking. Hij of zij is anders. Terwijl de vreemdheid die wordt ervaren niet zit in de persoon die anders is voor mij, maar in míj in relatie tot die ander. Ga maar na: je kunt nooit ánders zijn in je eentje.’ Dit inzicht betekent volgens Bos dat het ervaren ongemak altijd iets over degene zonder beperking zegt – en van hem of haar vraagt. ‘Daarom is het belangrijk dat er ruimte is om dat ongemak te ervaren, te erkennen en te bevragen. Mensen met en zonder verstandelijke beperking staan tot op zekere hoogte anders in het leven. Als we alleen maar soepele en gezellige ontmoetingen willen, zullen er niet zoveel ontmoetingen plaats vinden.’

En dat terwijl het belang van die ontmoeting wel degelijk groot is. ‘Mensen zijn nu eenmaal sociale wezens. Ieder mens wil onderdeel zijn van iets groters, een huishouden, vriendschap, gezin, woongroep, buurt, voetbalclub.’ De afgelopen jaren – en door corona helemaal – is de aandacht voor eenzaamheid flink toegenomen. Ook bij mensen met een verstandelijke beperking komt eenzaamheid veel voor, met alle gevolgen van dien.  

Ook in de zorg is die aandacht voor eenzaamheid flink gegroeid. Bos, die ook in de jury van de Gehandicaptenzorgprijs zit, zag allerlei mooie initiatieven voorbijkomen om eenzaamheid te verminderen en die verbinding tussen mensen met en zonder verstandelijke beperking te leggen. ‘Op allerlei creatieve manieren wordt er gekeken hoe mensen van betekenis voor elkaar kunnen zijn.  En ik zag ook projecten waar dat ongemak van sommige ontmoetingen expliciet geagendeerd werd. Ik geloof dat duurzaam contact alleen kan ontstaan wanneer een ander je beroert; daarom is het cruciaal om dat ongemak niet te negeren.’

Dit artikel is geschreven door Jessica Maas.