Wat vraagt de nieuwe bibliotheek van vrijwilligers én van professionals? En wanneer is sprake van een win-win situatie?

Gemeenten hebben de afgelopen jaren stevig bezuinigd op bibliotheken. Het gaat om substantiële kortingen van gemiddeld 10%, oplopend tot 45%, op de exploitatiesubsidie. En de verwachting is dat in de cultuurparagrafen van de komende collegeakkoorden opnieuw bezuinigingen komen op het bibliotheekwerk. Een hard gelag, want hoewel de bibliotheek ook zelf inkomsten verwerft via contributiegelden, gelden voor verrichte diensten, telaatgelden en sponsorgelden, vormt de subsidie van gemeenten toch het leeuwendeel van de inkomsten.

Vragen over kwaliteit en professionaliteit

Anne van der Wal is beleidsmedewerker bij Biblionet Drenthe, de serviceorganisatie voor het Drentse netwerk van (bijna alle) basisbibliotheken. Hij maakt zich zorgen over de gevolgen voor de bibliotheekfunctie, vooral op het platteland. ‘Kleine, voorheen zelfstandige bibliotheken, verdwijnen of gaan op in multifunctionele accommodaties en in brede scholen. Vanwege het kostenaspect verrichten vrijwilligers er veel taken en de rol van professionals verschuift naar de achtergrond. Dat roept vragen op over kwaliteit en professionaliteit.’

Gemeenten juichen vermaatschappelijking toe

De toegenomen inzet van vrijwilligers in bibliotheekvoorzieningen lijkt een trend. Gemeenten juichen deze ‘vermaatschappelijking’ van het bibliotheekwerk toe. Burgers nemen zelf meer directe verantwoordelijkheid en aandeel in het realiseren van een publieke voorziening in plaats van hiervoor naar de overheid te kijken. Als inwoners zelf meehelpen om het professionele bibliotheekwerk in te richten en te organiseren, sluit het optimaal aan bij de daadwerkelijke vraag in de samenleving – zo is de verwachting.

Vraagtekens bij fenomeen

Petra Jellema, verbonden als adviseur aan ProBiblio, de serviceorganisatie voor Noord- en Zuid-Hollandse openbare bibliotheken, zet vraagtekens bij het fenomeen vrijwilligersbibliotheken. ‘In de praktijk zie je dat vrijwilligersbibliotheken, die geen onderdeel uitmaken van professionele bibliotheekorganisaties, zich juist beperken tot het uitlenen van boeken en zich niet of nauwelijks richten op die informatie-, ontmoetings- en kennisdeelfunctie.’

Vrijwilligers op een voetstuk?

Ook Kitty van den Hoek, onderzoeker van Movisie, plaatst kanttekeningen bij het ongebreidelde optimisme over de inzet van vrijwilligers: ‘Het idee bestaat dat alles wat vrijwilligers doen beter, echter, oprechter is dan wat professionals doen. Doe-het-zelven lijkt een trend. Hoogleraar Samenlevingsopbouw Justus Uitermark sprak in dit verband al van ‘Wikitopia’: de zelforganiserende gemeenschap, waarin particulieren het initiatief nemen en hun eigen zorg organiseren, hun eigen voedsel verbouwen of zelf het buurthuis runnen. Voeg daar de bibliotheek aan toe. En inderdaad, hier zijn mooie voorbeelden van. Maar tegenover elk geslaagd voorbeeld staat een fiasco. Uitermark noemt het de ‘miskenning van de zelfkant van zelforganisatie’.

Ervaringskennis

‘Vrijwilligers zijn ook gewoon mensen. Soms komen ze hun onderlinge afspraken niet na, hebben ze meningsverschillen, krijgen ruzie. Eén persoon trekt de macht naar zich toe, er ontstaan verschillende kampen. De interesse van vrijwilligers kan uitdoven. En zo kan een vrijwilligersbibliotheek even snel ter ziele gaan, als hij opkwam. Tegelijkertijd kunnen vrijwilligers een belangrijke meerwaarde geven aan het bibliotheekwerk. Ze brengen bijvoorbeeld bepaalde ervaringskennis met zich mee. Denk aan gepensioneerden met werkervaring in de informatiedienstverlening of het onderwijs. Maar ook aan mensen met een vluchtelingachtergrond, die kunnen meedenken over taalactiviteiten of het beter bereiken van bepaalde doelgroepen.’

Nieuwe soorten vrijwilligers

Kitty van den Hoek schetst hoe divers het vrijwilligersbestand vandaag de dag is. ‘Veel vrijwilligers passen al lang niet meer in het traditionele plaatje van de man of vrouw die decennia lang trouw functioneert in één rol of bij één organisatie. Vrijwilligers committeren zich nog steeds, maar soms is dat aan een thema of een eigen doelstelling, in plaats van aan één specifieke organisatie of activiteit. Men wil het ene jaar bardienst doen in een theater, en het volgende jaar verhalenverteller zijn in de bibliotheek. Daar zitten voor die persoon hele zinnige overeenkomsten in. Beleving en gevoel zijn sleutelwoorden, cv-building is iets belangrijker geworden en drukke agenda’s bepalen deels de mogelijkheden.’

Samenspel van bibliotheekprofessionals en vrijwilligers

Vrijwilligers vinden en als individu binden aan de organisatie is één ding. Maar het samenspel tussen vrijwilligers en bibliotheekprofessionals is eveneens een grote uitdaging. ‘Er komt veel op bibliotheekprofessionals af,’ zegt Petra Jellema. ‘Er wordt niet alleen van hen verwacht dat ze informatie-expert zijn, maar ook dat zij in staat zijn om zowel ‘ouderwetse’ als ‘nieuwerwetse’ vrijwilligers adequaat en inspirerend te begeleiden, zodanig dat de bibliotheekvoorziening zich vraaggericht en innovatief blijft ontwikkelen. Zowel vrijwilligers als bibliotheekprofessionals hebben ondersteuning en training nodig om met elkaar een nieuwe balans te kunnen vinden. Het doorbreken van ingesleten gewoonten en verhoudingen vergt veranderwerk.’

Mensen in hun kracht zetten

Hoe kunnen bibliotheken dit het beste aanpakken? Van den Hoek: ‘Je moet beginnen met mensen in hun kracht te zetten. Maak duidelijk welke meerwaarde vrijwilligers toevoegen en waar professionals zich op toeleggen. Wat voegt iedere betrokkene toe aan de doelstellingen en kwaliteit van de professionele bibliotheekvoorziening? Maak een heldere taakafbakening, die zo concreet mogelijk omschrijft wat verschillende vrijwilligers doen en welke werkzaamheden en taken professionals verrichten.’

Cultuurverandering

Petra Jellema: ‘Bibliotheken stellen vanuit hun doelstellingen vrijwilligersprofielen op voor specifieke activiteiten en werven daarop. Een voorbeeld hiervan zijn de projecten ‘50+ leest voor’ waarbij vrijwilligers doelstellingen als leesbevordering en tegengaan laaggeletterdheid ondersteunen door voor te lezen aan peuters. Op het profiel komen veel vrijwilligers met een onderwijsachtergrond af. Deze worden weer begeleid door professionals van de bibliotheek.’ Kitty van den Hoek: ‘Professionals die met vrijwilligers gaan werken, moeten in staat gesteld worden vaardigheden te ontwikkelen gericht op het begeleiden van vrijwilligers. Daarin worden zij geholpen door intervisie en werksessies samen met management en vrijwilligers, met als doel cultuurverandering teweeg te brengen waarin de juiste condities ontstaan voor dat samenspel.’

Vermaatschappelijking komt niet zomaar tot stand

Een intensief proces, dat ook de nodige middelen vraagt terwijl bezuinigingen aan de orde zijn. Jellema: ‘De verdere vermaatschappelijking van de bibliotheek komt niet zomaar tot stand. Het zou goed zijn als gemeenten daar meer oog voor krijgen. Het kost tijd, en geld. Vrijwilligers zijn méér dan gratis krachten en bibliotheekprofessionals méér dan kostenposten. De professionele bibliotheekvoorziening wordt gemáákt door hun samenspel. Maar dat vraagt ook het nodige in de sfeer van visieontwikkeling, ondersteuning en begeleiding.’

Dit artikel is een ingekorte versie van de versie die in het tijdschrift Sociaal Bestek (juli/augustus 2014 verscheen. De auteurs zijn Kitty van den Hoek en Paul van Yperen, Movisie. Download de volledige versie. Met input van: Petra Jellema (ProBiblio), Peter Spuij (ProBiblio), Christine Oyen (VOB), Anne van der Wal (Biblionet Drenthe), Mirjam Wijers (Rijnbrink Groep) en Jan Steffens (FlevoMeer Bibliotheken).