Schaamte voor schulden doorbreken: het kán!
Onlangs kwam ik deze quote tegen in de Happinez: ‘Als je financiële problemen hebt (of gewoon een tijd krap zit), is het belangrijk om dat niet op jezelf te betrekken. Veel of weinig geld hebben, zegt niks over wie je bent: fijn gezelschap, een lieve vriendin, iemand waar mee gelachen kan worden. Laat schaamte geen obstakel vormen in je vriendschap. Zeg gewoon eerlijk dat iets voor jou financieel geen optie is, en voel je beslist geen party pooper: wat niet gaat, dat gaat niet.’ Dit advies slaat de plank mis.
Geldzorgen maken je nou eenmaal minder fijn gezelschap, een minder lieve vriendin en je bent niet meer wie je was. Je kunt de gevolgen van stress niet negeren. Je kunt de oorzaken van stress wél negeren, tenminste voor een tijdje. Daarna komt het probleem twee keer zo hard terug omdat je financiële situatie alleen maar verergerd is. En daarmee is het schuldgevoel ook weer groter geworden.
Ik weet hoe het is, als ondernemer kwam ik in schulden terecht en heb ik een langdurig traject van schuldhulpverlening doorlopen. Ik veranderde van een krachtig ondernemer in iemand zonder eigenwaarde of zelfvertrouwen. Het hebben van schulden en het leven in armoede is een probleem. Het kan onder meer leiden tot stress, uitzichtloosheid, moedeloosheid, schuldgevoel en psychische druk. Dit kan verschillende gevolgen hebben zoals: post niet openen, isolatie en eenzaamheid, je niet aan afspraken houden, huiselijk geweld, overmatig gamen, verslaving aan drank en drugs of zelfs zelfmoord.
Marc Mulder is ervaringsdeskundige op het gebied van Armoede en Schulden. Om anderen in dezelfde situatie te helpen, begon hij als vrijwilliger in ondersteuning van mensen met geldzorgen en later als professional in vroegsignalering van schulden. Marc werkt bij Movisie om het proces wat de inwoner doormaakt meer centraal te stellen bij de aanpak van schulden. Marc staat voor een andere blik op schulden waarbij het aanbieden van oplossingen als preventieve aanpak voor schulden centraal staat.
Onlangs werkte Marc mee aan een podcast over heldere taal en communicatie bij armoede en schulden. Luister de podcast hier.
Eigenwaarde
Mensen met schulden staan enorm onder druk. Het afnemende zelfbeeld en de minder wordende eigenwaarde heeft gevolgen voor het gevoel te kunnen voldoen aan de eisen van verantwoordelijkheden, competenties, sociale positie, ouderschap, de verwachtingen als echtgenoot en een algemeen maatschappelijk beeld. Het schuldgevoel dat hieruit volgt uit zich in zelfisolatie en het afwijzen van hulp. Zinnen als ‘Ik los het liever zelf op’, ‘Ik wil de ander niet lastigvallen’, of ‘Dat is privacy’, kunnen erop wijzen dat iemand zich schuldig voelt en zich schaamt voor de situatie waarin deze persoon verkeert.
Schaamte tast je eigenwaarde aan. Het is het gevoel dat je zelf niet de moeite waard bent. De angst om er niet meer erbij te horen, afgewezen te worden, liefde te verliezen, of niet te kunnen voldoen aan sociale status. Ook verantwoordelijkheidsgevoel voor anderen is reden tot schaamte. Niet voldoen aan verwachtingen terwijl dat anderen wél lukt. Het is een naar gevoel dat je graag wil vermijden.
Ik weet nog dat ik na jaren in schulden en armoede te hebben geleefd eindelijk weer een baan had. Inmiddels was ik ambassadeur van de campagne ‘Kom uit je schuld’ en ik deelde mijn verhaal overal in het openbaar. Na meer dan 10 jaar niet naar de tandarts te zijn geweest was het tijd om mijn gebit te laten saneren en nu eindelijk eens wat te doen aan alle gaten die er inmiddels in gevallen waren. De drempel die ik over moest om naar de tandarts te gaan was enorm. De drempel van schaamte over de stompjes in mijn mond, de afgebroken kiezen en de ontstekingen was enorm. Het kostte me zoveel moeite omdat ik duidelijk wilde maken dat het geen gevolg was van slechte verzorging. Ik wilde begrip voor mijn situatie en durfde dit gesprek bijna niet aan. Toen ik dit eenmaal met de tandarts had gedeeld, voelde ik opluchting en bevrijding.
Schulden verbergen
Toen ik als schuldhulpverlener in de vroegsignalering werkte, kwam ik in contact met een mevrouw die diep in de problemen zat. Haar energie dreigde afgesloten te worden en ze werd bijna haar huis uitgezet. Telkens weer stelde zij de confrontatie met zichzelf uit. Toen de woningbouw besloot tot huisuitzetting over te gaan, bleek dat deze mevrouw haar situatie al die tijd verborgen had gehouden voor haar echtgenoot. Pas toen het accepteren van bewindvoering de enige oplossing was en ze daar gezamenlijk voor moesten tekenen, kon ze de stap zetten om ook haar man deelgenoot te maken van hun situatie. Deze situatie laat zien dat er door stress en tijdsdruk geen ruimte is om te werken aan een goede benadering van de schaamte en schuldgevoel. Met als gevolg dat pas op het allerlaatst duidelijk werd dat haar gezin geen weet had van hun situatie.
Effectieve aanpak
Wat is een effectieve aanpak en houding van een hulpverlener bij een situatie van
schaamte als gevolg van armoede en schulden? Om over schaamte heen te stappen, is het cruciaal dat mensen erop kunnen vertrouwen dat er zorgvuldig wordt omgegaan met hun kwetsbaarheid. Zonder wederzijds vertrouwen kom je nergens. Ga daarom niet overhaast te werk, geef het opbouwen van vertrouwen tijd en ruimte. Als je direct aan een oplossing gaat werken kan de blijvende schaamte later leiden tot afhaken of een moeizaam traject waarbij het lijkt dat er geen motivatie is. Belangrijk voor vertrouwen is dat er niet geoordeeld wordt. Niet oordelen lijkt misschien eenvoudig, maar een oordeel kan in kleine dingen zitten. ‘Jammer dat je er niet was’, bij een gemiste afspraak kan al snel worden opgevat als ‘Ik ben teleurgesteld dat je niet kwam opdagen’. Een feitelijke constatering is dan neutraler. ‘Je was niet op de afspraak, zullen we een nieuwe afspraak plannen?’
Ze wisten het niet van elkaar
Bij vroegsignalering van schulden benaderen wij mensen persoonlijk en met inachtneming van de AVG. Soms betekent dit dat je meerdere mensen op één adres apart benadert omdat je niet weet wat hun onderlinge relatie is. Zo kreeg ik vanuit mijn werk contact met een mevrouw die in ons gesprek huilend toegaf dat het voor haar een enorme drempel was om over haar schulden in gesprek te gaan. Toch wilde zij een stap maken Ze liet ook weten dat ze behalve mij nog niemand in vertrouwen durfde te nemen, ook haar partner niet. In diezelfde week werd ik benaderd door haar partner, ook hij wilde graag een afspraak. Liefst op kantoor, want hij wilde niet dat zijn vrouw wist dat hij financiële problemen had. Beiden hadden problemen, beiden wisten het niet van elkaar en ze durfden er niet met elkaar over te praten. Pas na enkele gesprekken ontstond er vertrouwen om over de wederzijdse schaamte heen te stappen. Uiteindelijk was er een gesprek met z’n drieën nodig om de schaamte te overbruggen.
Doorbreken van schaamte
De eerste stap in het doorbreken van schaamte is je situatie onder ogen te durven zien. In een poging om onszelf te beschermen, hebben we de neiging om gedachten en gevoelens van schaamte weg te duwen. Het terugdenken aan situaties of gebeurtenissen waarvoor men zich schaamt, is pijnlijk en vervelend. Toch is openheid de sleutel, je hart uitstorten lucht op. Wanneer je weet wat je schaamtegevoel veroorzaakt, kan het je helpen deze gevoelens of overtuigingen het hoofd te bieden. Geef woorden aan de schaamte door het te erkennen en erover in gesprek te gaan. Ga het niet verzachten of uitleggen waarom het niet erg is. In plaats daarvan kun je er betekenis aan geven door te erkennen dat schaamte betekent dat je geaccepteerd wilt worden en dat dit een menselijke behoefte is.
Stress zorgt voor lastige keuzes
Een man verklaart de huur niet te kunnen betalen omdat het geldbedrag is verloren of gestolen. Tegelijkertijd is bekend dat de oudste dochter van deze man deelneemt aan een excursieweek naar Londen. Het blijkt dat deze vader ervoor gekozen heeft zijn geld te gebruiken voor de excursie, zodat zijn dochter mee kan op de excursie naar Londen, waar zij zo naar heeft uitgekeken. Deze vader voelt zich verantwoordelijk voor de financiële situatie en schaamt zich dat hij schuldig is aan de situatie waarin zijn gezin verkeert. Het probleem om de betaling van de excursieweek te voldoen is voor hem urgenter dan een eventuele huisuitzetting. Hij lost eerst het meest acute op en kijkt niet verder, in plaats van af te wegen wat erger is: met een heel gezin dakloos op straat komen te staan of zijn dochter die de excursie mist.
Het negatieve gevoel waaruit schaamte ontstaat, zit diep geworteld. Als eenmaal duidelijk is dat schaamte een rol speelt, kun je ingaan op de gebeurtenissen of omstandigheden waaronder die schaamte ontstaan is. Terugkijkend kun je zien waarom bepaalde keuzes gemaakt zijn. Je kunt laten zien dat positieve keuzes gemaakt zijn, het beste ervan gemaakt is of dat er gewoonweg geen andere keuze was. Het benadrukken van positieve intenties en erg hard proberen het goede te doen, helpt om de schaamte te verminderen. Vraag ook hoe mensen in het directe netwerk, zoals familie of vrienden, de situatie zouden zien. Zoek in het gesprek het positieve op, al is het maar het feit dat er over gesproken wordt en dat de schaamte of het schuldgevoel erkend wordt. Praat ook over de positieve gevolgen wanneer iemand ondanks schaamte toch aan de oplossing van een probleem gaat werken.
Stressbewust
Het perspectief van stressbewuste gespreksvoering is van belang. Hieronder de do’s op een rijtje:
- Niet oordelen
- Zwak de schaamte niet af
- Neem de tijd om vertrouwen op te bouwen
- Werk aan zelfbewustzijn
- Benoem de schaamte of het schuldgevoel
- Ga in op de situatie waardoor het schuldgevoel is ontstaan
- Benoem positieve elementen
Een effectieve benadering van schaamte is de inzet van ervaringskennis. Deel verhalen van mensen die in een moeilijke situatie gezeten hebben. Hierdoor ontstaat een beeld dat andere mensen met een zelfde situatie te maken kunnen krijgen, zonder dat het de intentie is om de situatie af te zwakken. Nog effectiever is de inzet van ervaringsdeskundigen in het contact met mensen waarbij schaamte een rol speelt. De stap om over schaamte in gesprek te gaan, is kleiner doordat er direct sprake is van erkenning en herkenning. Daarnaast geeft het gesprek met de ervaringsdeskundige vertrouwen doordat de ervaringsdeskundige begrijpt wat de betekenis is van de drempels waar iemand overheen moet.
