Vanuit zijn betrokkenheid bij de werkplaats sociaal domein Noord-Holland voorziet Sprinkhuizen de transformaties in het sociale domein van nieuwe impulsen. Via praktijkonderzoek, beroepsinnovatie en deskundigheidsbevordering probeert de associate lector in samenwerking met regionale partners de praktijk voortdurend te verbeteren. Hij licht zijn ideeën toe.

Burgers kunnen het niet alleen

'Ik zie en lees soms de meest rare romantische idealen en toekomstbeelden over burgers die gezamenlijk hun schouders eronder zetten. Maar dat is onzin, zo werkt een samenleving niet’, zegt Ard Sprinkhuizen. “De ‘civil society’ staat nu eenmaal bol van uitsluitingsmechanismen, van wij-zij-patronen. Je ziet dat bijvoorbeeld bij sportverenigingen, of bij buurthuizen die in eigen beheer aan bewoners worden gegeven. Ook het idee dat buurtbewoners zich zomaar gaan bekommeren om mensen met psychiatrische problematiek die in de wijk komen wonen is een illusie. Het idee van burgerkracht is sterk overschat. Er ligt een naïef maakbaarheidsideaal aan ten grondslag. Het is niet voor niets dat de nachtwakersstaat is opgevolgd door de verzorgingsstaat.'

Goed verbonden weefsel

'De versterking van de sociale basis lijkt in veel gemeenten betrekking te hebben op vormen van opbouwwerk in relatie tot de civil society en de bijbehorende structuren. Ik zie graag dat gemeenten de sociale basis breder opvatten. In mijn ogen gaat het om alle formele en informele diensten, voorzieningen en structuren. De sociale basis maakt het mogelijk dat mensen – in het bijzonder ook mensen in de marge of in kwetsbare posities – kunnen participeren en samenleven in sociale verbanden alsmede ondersteund en geactiveerd kunnen worden. Een sterke sociale basis houdt in dat er sprake is van een goed verbonden weefsel tussen formele en informele krachten en instituties.'

Ik zie graag dat gemeenten de sociale basis breder opvatten

Sprinkhuizen somt uiteenlopende voorbeelden op: 'Op het gebied van veiligheid kun je denken aan de wijkagent en de WhatsApp-groepen en buurtvaders. Bij de zorg zijn er verbindingen mogelijk tussen huisartsen, fysiotherapeuten, gezondheidscentra, mantelzorgondersteuning en verzorgingshuizen. En in het onderwijs kun je denken aan samenwerking tussen combifunctionarissen, buurtsportcoaches, gezinscoaches en Centra voor jeugd en Gezin.'

De heilzame effecten van investeren in de sociale basis

'In het verleden is er veel geschreven, onderzocht en geïnvesteerd in de sociale basis. In de jaren negentig van de vorige eeuw was het een speerpunt van het overheidsbeleid. Maar in de afgelopen periode is diezelfde sociale basis ontmanteld en is er gedesinvesteerd. Er is geld verschoven naar de tweede lijn en daarmee zijn de gelden in systemen gaan zitten. De sociale basis is in Nederland hierdoor verzwakt geraakt. Dat is jammer, want ik zie dat dit in het verleden zeker heeft gewerkt. Denk bijvoorbeeld aan de forse investeringen in de sociale basis met de Marshallhulp na de Tweede Wereldoorlog. Een tijd waarin bijvoorbeeld ‘community development’ en de buurt- en dorpshuizen een grote impuls kregen.

Ik geloof dat het zin heeft om opnieuw flink te investeren in een sterke sociale basis.Dankzij de transformaties is er een beweging op gang gebracht in de juiste richting, maar die beweging moet je wel blijven voeden en onderhouden. In de transformaties staat immers de beweging van de tweede naar de eerste naar de nulde lijn centraal, samen met het inzetten op meer integraal werken en een steviger rol van burgers op basis van inzetten op een empowerende benadering. Het zijn wel ‘taaie oplossingen’, het vergt een lange adem, maar de richting lijkt beloftevol. Voorlopig vraagt het om relatief grote investeringen en om andere manieren van sturing en verantwoording.'

Hardware en software

Sprinkhuizen beschouwt empowerment als een richtinggevend denk- en handelingskader dat kan bijdragen aan een sterkere sociale basis. 'Empowerment bestaat uit drie niveaus:

• een individueel niveau waarin de nadruk ligt op het bevorderen van veerkracht en eigen regie van mensen
• een collectief niveau dat verwijst naar het gebruik maken van sociale steunbronnen zoals familie, vrienden of buren en toegang tot adequate voorzieningen
• een politiek maatschappelijk niveau waarin het draait om het vergroten van macht om structurele veranderingen tot stand te brengen, zoals het werken aan het beïnvloeden van wet- en regelgeving, aan het tegengaan van discriminatie, het werken aan een inclusieve samenleving.

Als we ‘de sociale basis’ opvatten als een infrastructurele constructie, de hardware, dan is empowerment de software. Oftewel empowerment is de brandstof die zorgt dat de sociale basis kan functioneren. Als je empowerment als kader in het denken over de sociale basis weglaat, verval je voor je het weet tot instrumentalisme en control-mechanismen of medicalisering.'

De rol van wijkteams

'Het probleem is dat er wel wordt gesproken over wijkteams, maar dat die in de lokale praktijk zoveel verschijningsvormen aannemen, dat het onzin is om te spreken over ‘de’ rol van ‘wijkteams’. Sommige wijkteams zijn een onderdeel van de sociale basis zelf, sommige teams juist niet. Karakteristiek voor bijna alle sociale teams is dat ze altijd ‘tussen de lijnen’ opereren. Zo zijn er teams die juist meer schakelen tussen lichte en zwaardere zorg en ondersteuning. Maar er zijn ook teams die juist proberen te scharnieren tussen de civil society, burgerinitiatieven, sportverenigingen etc. en de eerste lijn, zoals huisartsen, woonconsulenten van corporaties. Hoe dan ook: sociale teams kunnen juist door deze schakelfunctie bijdragen aan een sterke sociale basis. Door die sociale basis aan te jagen en te ondersteunen om een stevigere rol in de transformaties te pakken.

Sociale teams kunnen juist door hun schakelfunctie bijdragen aan een sterke sociale basis

Dat is een grote en zeer complexe opgave, die ook fiks wat investeringen vraagt. Zowel in de teams, als in de sociale basis zelf. Waar ik me vreselijk aan kan ergeren is de gedachte dat het toevoegen van een opbouwwerker of een ggz-professional in een wijkteam het knelpunt dan wel oplost. Het gaat om een grote opgave, zowel op het niveau van systemen, professionaliteit als mentaliteit (bij bestuurders, ambtenaren, professionals én burgers). Dat gaat echt jaren, zo niet een generatie of langer duren.

Ik vind het heel belangrijk dat de wijkteams en de professionals die daarin werken dat blijven signaleren, agenderen en adresseren. Zij worden dag in dag uit met deze opgave geconfronteerd, en zien ook hoe enorm ingewikkeld het is. Maak dat zichtbaar. Je bent geen instrument van een wetgever of het beleid van een organisatie, maar hebt ook een eigen professioneel-morele verantwoordelijkheid. Het zou goed zijn als wijkteams hier in hun professionele opgave aandacht aan zouden besteden.'

De Werkplaats Sociaal Domein Noord-Holland

'In Noord Holland heeft de Werkplaats Sociaal Domein samen met haar partners het Kennisplatform Sociaal Domein Noord Holland ingericht als regionale kennisinfrastructuur om de transformaties bij en met haar partners te ondersteunen. Bij het Kennisplatform is een groot deel van de Noord Hollandse gemeenten betrokken, tal van maatschappelijke organisaties, de Hogeschool Inholland, de ROC’s NOVA en Horizon.

Door middel van kennisateliers, actualiteitencolleges, praktijkonderzoek, kennisontwikkeling, altijd in nauwe samenwerking met de werkveldpartners, bouwen we aan lerende netwerken. Dat doen we op basis van een gezamenlijk geformuleerde kennisagenda en met zes kennisnetwerken, waarin we met partners uit gemeenten, onderwijs en werkveld kritisch en empirisch sleutelen aan de transformatie-opgaven.'