Het gesprek met Lutz van Dijk vindt plaats op de dag nadat de Oegandese president Museveni een van de strengste anti-lhbti+ wetten ter wereld heeft ondertekend. Lutz is aangeslagen: ‘Het is echt heel erg dat die wet nu is ingesteld in Oeganda. Ik was de hele ochtend bezig met reageren, met mensen bij elkaar te brengen. Iedereen had gehoopt dat hij dit niet zou doen. Het Parlement had in grote meerderheid voor gestemd, maar de meeste mensen schatten in dat Museveni niet zou tekenen. Hij is al heel lang president, begon als zovelen als revolutionair, maar is nu echt een nationalistische dictator.

De mensen die in Oeganda voor de doodstraf van lhbti+ personen zijn, zeggen vaak: “We gaan niet meer luisteren naar de Europeanen en de Amerikanen, want wij zijn echt Afrikaans.” Dat is hierbij echt onzin. Er was ooit zelfs een Oegandese koning waarvan bekend is dat hij homo was. Die wetten die nu gebruikt worden zijn door de Engelsen geïntroduceerd tijdens het Kolonialisme. Wat in Oeganda gebeurt zie je vaker: als er problemen in een land zijn zoekt men een groep om de schuld te geven. De groep lhbti+ personen is daar al langer in gevaar. Ik heb drie jaar geleden het verhaal geschreven van een jonge man uit Oeganda die naar Europa probeert te komen, Kampala – Hamburg. Dat boek was in een Engelse vertaling op sociale media in Oeganda en Kenya te lezen, maar zelfs dat is nu te gevaarlijk.

(Tekst gaat verder onder de foto.)

Portretfoto Lutz van Dijk

Vanochtend heb ik geprobeerd vrienden in Oeganda te bellen. De kantoren van de lhbti+ organisaties zijn gesloten en veel mensen zijn ondergedoken. Verschrikkelijk. Je ziet dat ons doel van het Storytelling Festival van 25 jaar geleden nog steeds niet bereikt is. Het is dus belangrijk dat we niet alleen bevestigen dat in Nederland en Duitsland toch zoveel bereikt is. Dat is lang niet overal zo. Er zijn landen op het Afrikaanse continent waar - gelukkig, gelukkig - weinig aan de hand is en de grondwet lhbti+ rechten beschermt, zoals Angola, Botswana, Mozambique of Zuid-Afrika, maar in de meeste Afrikaanse landen gaat het niet goed met de lhbti+ rechten.’

Werkt het als de Nederlandse regering economische maatregelen tegen Oeganda neemt?

‘Ik vraag altijd aan vrienden en vriendinnen in Oeganda wat hun advies is. Lange tijd zeiden ze: “Ga niet dreigen, laat ons in gesprek zijn, ook met de mensen die helemaal tegen ons zijn. Iedereen heeft wel een familielid die homo, lesbisch of trans is.” Nu zeggen veel van die vrienden: “Doe wat jullie kunnen! Het moet duidelijk zijn dat het protest niet alleen van westerse landen komt, maar dat Oeganda zich met deze houding isoleert van de hele wereld.” Of dat lukt weet ik niet. De Amerikaanse president Biden heeft – net als Nederland en Engeland – een duidelijk statement gegeven en nu is het afwachten. Maar intussen kan elke rechter in Oeganda iemand vanwege lhbti+ ter dood veroordelen.’

Was dit de reden om het Storytelling Festival tijdens Gay Games Amsterdam 1998 te organiseren?

‘Gay Games was voor mij niet alleen maar party, party. De sport en cultuur waren er natuurlijk fantastisch en heel belangrijk, maar het zou een gemiste kans zijn geweest als we geen aandacht hadden besteed aan al die landen waar lhbti+ niet geaccepteerd werd.’

Welke herinneringen heb jij aan 1998?

‘Ik heb twee bijzonder mooie herinneringen. De eerste is de vreugde, het plezier van de mensen die we hadden uitgenodigd uit landen waar het vreselijk moeilijk is. Ik was bang dat het voor hen een shock zou zijn. Dat ze zouden zeggen: “Hoe moet ik na al dit moois te hebben beleefd weer terug?” Maar zo ging het niet. De meesten zeiden: “Wat een inspiratie! Wat hier allemaal kan!” Het waren drie avonden: Amor Natural over Latijns Amerika, Out in Africa over Afrikaanse en Arabische landen en Go East over Azië en Oost-Europa. De Rode Hoed was helemaal uitverkocht. Elke avond vertelden 10-15 mensen hun verhaal of ze lieten als danser, muzikant of zanger iets van hun cultuur zien. Op die avonden hoorde je in die muisstille zaal een spreker even snikken, van puur geluk dat hij of zij hun verhaal zo konden doen. Vervolgens vertelde hij of zij weer gauw door. Dat waren zulke ongelooflijk mooie momenten. We hebben uiteindelijk voor twee mensen bescherming in Nederland aangevraagd bij het ministerie van Buitenlandse Zaken, de andere bijna 50 deelnemers zijn geïnspireerd naar hun land teruggegaan. Een voorbeeld is Andriy Maymulakhin uit Oekraïne, over wie jij eerder een artikel schreef. Echt een oude activist, ik had bijna 20 jaar geen contact meer met hem gehad.

'Dit moeilijke onderwerp bleek goed te passen bij een vrolijk evenement als de Gay Games'

Een andere mooie herinnering is dat dit moeilijke onderwerp zo goed bleek te passen bij een vrolijk evenement als de Gay Games. Dat vroegen we ons van tevoren echt af. Maar het sprak een breed publiek aan. Elke avond stonden er buiten nog mensen op de gracht te hopen op een plek in de zaal, maar vanwege de brandveiligheid mochten we hen niet binnenlaten. Ik herinner me ook de 25 vrijwilligers, die de laatste weken in juli 1998 dag en nacht hebben gewerkt. Weet je trouwens dat je spontaan op een van de twee stoelen bent gaan zitten, waarop destijds de sprekers in De Rode Hoed zaten?’

Echt waar?

‘Ja, ik neem ze steeds mee waar we ook wonen. Ik wilde dat de deelnemers op een goede stoel zaten. Het is natuurlijk niet niets om in een zaal voor 450 mensen je coming-out te beleven. En dat je daarna niet wordt gearresteerd, niet in elkaar wordt geslagen of wordt uitgescholden. Ik begrijp dat die emotie ook het publiek kippenvel gaf.’

(Tekst gaat verder onder de foto.)

Lutz van Dijk in de Rode Hoed in 1998

Waarom vind je storytelling zo belangrijk?

‘Ik had vrij vroeg directeur Marc Janssens van de Gay Games benaderd, omdat ik graag sport – zwemmen, vroeger ook hardlopen – maar ik wist tegelijk dat er internationaal gezien nog zoveel te doen was. Gay Games Amsterdam 1998 was voor mij het eerste evenement waar zoveel lhbti+ personen bij elkaar kwamen en dat moest gebruikt worden. Ik was heel erg blij met de aanmoediging van jullie, met name van Marc, die vanaf het begin zei: “Doen!” Aan het eind was ik trouwens ook blij dat we met het Storytelling Festival geen verlies hebben geleden. Doordat we elke avond uitverkocht waren hebben we zelfs winst gemaakt.

'Ik houd me al jaren bezig met wat in de naziperiode met lhbti+ personen is gebeurd'

Ik ben historicus en houd me al jaren bezig met wat in de naziperiode met lhbti+ personen is gebeurd. Niet alleen in Duitsland maar ook in bezette landen. In Polen heb ik meer dan 30 jaar geleden een man, Stefan Kosinski, leren kennen. Die was toen midden 60, net zo oud als ik nu. Hij was in Polen nooit voor zijn homoseksualiteit uitgekomen. Voor het eerst vertelde hij zijn verhaal voor mijn boek Damned Strong Love, in het Duits Verdammt starke Liebe. Daarna werd hij uitgenodigd om naar Amerika te komen en vertelde hij voor een publiek over hoe hij als jongen van 17 in een kamp gemarteld werd. Hij was verliefd geworden op een Duitse soldaat, niet veel ouder dan hij. Tot aan zijn dood toe kon hij er in Polen niet over spreken. Hij was altijd bang. Maar hij wilde wel zijn verhaal vertellen en voor het boek hebben we zijn naam veranderd. Nu hij dood is mag zijn naam gepubliceerd worden. In Amerika zijn door het Holocaust Museum in Washington en de Steven Spielberg Foundation in Los Angeles ook opnamen gemaakt. Daarop begint hij te praten met een bange stem, maar het gaat goed en hij praat meer en meer. Plotseling staat hij op en zie je een herboren mens. Dat zag je ook op het Storytelling Festival gebeuren. Sommige deelnemers kregen minutenlang applaus: “Ik krijg applaus. Mensen staan op. Voor mij!” Elke avond duurde daardoor een uur langer dan gepland.

Het was altijd mijn wens en doel dat er ook in Duitsland op het hoogste niveau erkenning zou komen voor de lhbti+ slachtoffers. En dat is op 27 januari 2023, op Holocaust Day, in de Bondsdag gelukt. Toen werden de verhalen van een vrouw en een man verteld die als homoseksuelen slachtoffers waren. Met Poolse vrienden willen we dat er ook daar erkenning komt voor wat er in Auschwitz is gebeurd. Daar zijn homoseksuele mannen vermoord. Daar waren ook lesbische vrouwen die zogenaamd asociaal waren. Auschwitz is nu een staatsmuseum, dat door de Poolse overheid wordt onderhouden en je vindt daar niets over.  Het beste wat ik er tot nu toe kon bereiken was dat ik in 2017 er een officieel seminar mocht geven voor de 300 gidsen. De adjunct-directeur zei: “Mijnheer van Dijk, we mogen hun aanwezigheid niet verplichten, dus misschien komen er maar heel weinig.” Uiteindelijk meldden zich er 50 aan, maar op de avond zelf onweerde het vreselijk. De bussen naar Auschwitz reden zelfs niet. We keken elkaar aan: “Wat een pech!” Maar uiteindelijk kwamen er toch 56 gidsen! Ze hadden onderling een stel auto’s geregeld. Sommigen kwamen kleddernat binnen en net als bij de Gay Games bleef iedereen zitten tot de beveiliging ons uit de ruimte kwam zetten.’

Hoe kreeg je het in 1998 voor elkaar om al die mensen naar Amsterdam te laten komen?

‘Marc Janssens was de eerste die achter me stond. Hij vond het echt belangrijk en heeft bijvoorbeeld ook een mooi voorwoord in mijn boek At home in Amsterdam geschreven. Een student, Chris Hebling, werd mijn assistent en we vormden een groep vrijwilligers. In het beginstadium toen er nog geen budget was doneerden vrienden geld zodat we konden starten. Al die tickets kosten natuurlijk veel geld. Een derde van de deelnemers kon bovendien niet rechtstreeks vliegen omdat dat veel te gevaarlijk voor hen was. Mensen uit Iran of Zimbabwe namen een heel groot risico. Zij konden niet zeggen dat ze naar de Gay Games gingen en moesten via Duitsland of Engeland reizen onder het mom dat ze familie gingen bezoeken. En dat kostte natuurlijk extra geld.

Hans van Mierlo, toen minister van Buitenlandse Zaken, toonde zich bereid om de ambassades mensen in gevaarlijke landen op te laten vangen als dat nodig zou zijn. Dat werd niet officieel bekend gemaakt, maar die steun was er. Dat was voor ons geweldig want dat was een grotere zorg dan de financiën. Wat konden we doen als mensen bij vertrek of terugkeer gearresteerd werden? Niets. We hebben uiteindelijk drie mensen moeten afwijzen omdat we hen niet de veiligheid konden bieden die nodig was.’

Je werkte ook nauw samen met Amnesty International

‘Het Storytelling Festival was een echte samenwerking. Frank Stevens en sommige andere van zijn collega’s van Amnesty International waren geweldig omdat zij hun internationale netwerk inzetten. Ze zijn in vrijwel alle landen vertegenwoordigd, ook in landen waar mensenrechten geschonden worden. Queer Amnesty bestond toen nog niet en Frank heeft daar keihard voor gewerkt. Dat was toen niet vanzelfsprekend. In die tijd bestond in het internationale bestuur geen meerderheid om lhbti+ personen als gewetensgevangenen te erkennen. Leden uit Turkije bijvoorbeeld vonden homoseksualiteit een privézaak waar Amnesty niets mee te maken had: “Als ze zich niet weten te gedragen, hebben wij daar niks mee te maken.” Frank kon met het Storytelling Festival aan Amnesty laten zien dat ze deze groep serieus moesten nemen. Dat het mensen waren die met marteling en de dood bedreigd werden. We zijn goede vrienden gebleven, dus ik hoop dat Frank in augustus bij de Gay Games activiteiten kan zijn.’

(Tekst gaat verder onder de foto.)

Derde van links: Lutz van Dijk tijdens Gay Games 1998

Hoe ontstond je tentoonstelling en boek At Home in Amsterdam?

‘Toen we bezig waren met de voorbereidingen van het Storytelling Festival vroegen we ons opeens af wat er na afloop over zou blijven. Iedereen die er in die week bij was zou het waarschijnlijk nooit meer vergeten maar wat konden we vasthouden voor de toekomst? Bij het Storytelling Festival vroegen we mensen om over een ding dat heel belangrijk in hun leven was te vertellen en waar zij trots op waren. Een Braziliaan vertelde bijvoorbeeld dat hij zijn echte coming-out als homo als danser had en hij ging dansen op het toneel van het Storytelling Festival.  Zo ontstond dat idee voor At Home at Amsterdam. Ook dat moest natuurlijk kostenneutraal gerealiseerd worden en toen heb ik daarvoor het Verlag Rosa Winkel in Berlijn als uitgever gevonden. De Rode Hoed gaf toestemming om in de mooie entree een tentoonstelling te organiseren en zelf ben ik maar de fotograaf geworden. De vragen die ik daarbij stelde waren: waar voel je thuis in Amsterdam? En: wat vind je bijzonder mooi aan je eigen lichaam? Een man in de tachtig zei: “Mijn handen bij het piano spelen”, dus die heb ik met zijn piano gefotografeerd. Een gogo-jongen uit een van de kroegen zei: “Bloot! Want ik ben overal mooi.” We hebben grote panelen gemaakt met citaten en drie foto’s: een portret, het lichaam en een favoriete plek in Amsterdam. Bijvoorbeeld het Vondelpark of de kroeg van die jongen. Bij Marc Janssens thuis hangt in de gang nog steeds het paneel met zijn voorwoord over waarom At Home at Amsterdam belangrijk was voor Gay Games Amsterdam 1998: vanwege de diversiteit en solidariteit met elkaar. Het boek zou kostenneutraal zijn als we er 500 van verkochten. En dat is gelukt.’

Wat heeft de Gay Games voor jou persoonlijk betekend?

‘Het was een enorme aanmoediging om met dit thema door te gaan: het begin van veel meer. Naast protestacties kun je iets doen door direct mensen te steunen en dat kan weer een aanmoediging voor anderen zijn. Ik heb natuurlijk ook petities en kritische boeken geschreven, maar je kunt ook heel concreet mensen helpen en daardoor anderen stimuleren. Dat was altijd mijn droom. Ik had dat op individueel niveau al veel gedaan maar de Gay Games openden nieuwe deuren. Daarnaast roemt iedereen de Gay Games vanwege dat ongekende niveau van zichtbaarheid, de vanzelfsprekendheid van diversiteit met bijvoorbeeld al die gebarentaaltolken. En dan was er natuurlijk het weer. Acht dagen zon! Een van de deelnemers uit Afrika zei: “Wat zeuren jullie toch over al die regen in Nederland. Ik vind het weer hier prachtig!”’

Foto’s: Marian Bakker (1998) en MacSiers Imaging (2023).

Tekst: Paul van Yperen.