Alle drie markeren zij een verschuiving in het denken over werk. De waarde van werken is niet alleen economisch, stelt Marcel van Druenen. ‘Het is zingeving, een gelegenheid om nieuwe dingen te leren en jezelf te ontwikkelen.’ Werkzaamheden moeten dan wel aan bepaalde eisen voldoen om ontwikkeling mogelijk te maken. Chris Wallis ziet daarvan goede voorbeelden bij voormalige sociaal werkbedrijven als Werksaam en Lucrato. ‘Zij leggen de nadruk nu meer op ontwikkeling. De bedrijven pakken een maatschappelijke rol waarbij leren en ontwikkelen centraal staan. Zodat mensen eventueel later een stap naar regulier werk kunnen zetten. Als zij maar voldoende ondersteuning krijgen van bijvoorbeeld een jobcoach.’

Sociale coöperaties

Marjet van Houten wijst in dit verband op sociale coöperaties. ‘Die realiseren omgevingen waar meedoen mogelijk wordt. Bij sociale coöperaties realiseren mensen iets samen dat zij individueel niet kunnen.’ Mensen die langdurig aan de kant staan, hebben kansen nodig en werkzaamheden of activiteiten die bij hen passen. Chris Wallis: ‘Geen gestandaardiseerd, maar een gedifferentieerd aanbod is nodig.’ Passend is bijvoorbeeld: uren werken naar vermogen in plaats van een fulltime dienstverband. Werk met meer eigen regie en zelfstandigheid en minder of geen gezagsverhouding. Nederland heeft de mond vol van levenslang leren, maar de uitgaven zijn daar niet naar, vindt Chris Wallis. ‘Investeer in ontwikkeling zodat mensen die zich zonder startkwalificatie op de arbeidsmarkt melden, structurele kansen krijgen.’ Om die kansen in te schatten, moeten gemeenten en uitvoerende organisaties de ontwikkelmogelijkheden van hun nu buitengesloten inwoners leren kennen. En vervolgens omgevingen creëren waarin zij hun capaciteiten kunnen ontplooien. ‘Het begint met aandacht.’

'Bij sociale coöperaties realiseren mensen iets samen dat zij individueel niet kunnen'

Participatiewet

In de landelijke politiek lijkt nog geen fundamenteel ander perspectief op werk in zicht. Achtereenvolgende kabinetten-Rutte bezuinigden op budgetten voor arbeidsre-integratie van mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt. Van het gemeentelijk participatiebudget ging ruim twee derde af. Het huidige kabinet van VVD, D66, CDA en CU reserveert 500 miljoen extra, waarschijnlijk voor arbeidsparticipatie van mensen die lang aan de kant staan. Ook zal het enkele ‘hardheden’ uit de Participatiewet halen, zoals de kostendelersnorm. In 2019 concludeerde het Sociaal en Cultureel Planbureau in de eindevaluatie van de Participatiewet dat werkzoekenden met een arbeidsbeperking sinds de inwerkingtreding mínder in plaats van meer kans op werk hebben. Voor langdurig bijstandsgerechtigden maakt de wet weinig verschil. Deze negatieve bevindingen zijn voor het huidige kabinet aanleiding bijverdienen en werken in combinatie met een uitkering makkelijker te maken.

Mismatch

Het voorziet echter niet in een systeemverandering of grote aanpassing van de Participatiewet. Een reguliere baan en je eigen broek ophouden, blijven de norm. Anders naar werk kijken, bijvoorbeeld werken in termen van meedoen in plaats van uitsluitend meer produceren en consumeren, valt buiten het blikveld. In dat kader blijft ook het stigmatiseren van bijstandsgerechtigden als klaplopers de kop opsteken. Recent nog op de lokale VVD-verkiezingsposter met de tekst Een uitkering is een lekkere hangmat. De harde realiteit is dat rond een miljoen mensen eenvoudigweg geen toegang hebben tot de arbeidsmarkt. Door een mismatch tussen vraag en aanbod of door discriminatie en uitsluiting. Ook arbeidsbemiddelaars lukt het vaak niet passend werk voor hen te vinden. ‘Als twee puzzelstukjes niet passen, is het niet de schuld van één stukje’, vindt Marjet van Houten van Movisie. Meedoen en arbeidsparticipatie takes two. ‘En wentel arbeidsre-integratie en waardevol werken niet af op private bedrijven. Het is een publieke verantwoordelijkheid.’

'Mensen moeten zich gewaardeerd weten, niet gesanctioneerd als een reguliere baan niet lukt'

Basisbaan

Gemeenten en andere koplopers in waardevol werken worden daarentegen steeds slimmer in het zélf re-integreren van inwoners voor wie een reguliere baan buiten bereik is. Zij experimenteren met onder andere de basisbaan, activering met behoud van uitkering of de instapeconomie. Zij kunnen succesvol experimenteren tot ze een ons wegen, maar zonder systeemverandering is een fundamenteel ander perspectief op werk moeilijk. ‘De basisbaan bijvoorbeeld is te duur als het Rijk die niet bekostigt’, zegt Chris Wallis. ‘Om mensen met een basisbaan het minimumloon te betalen, is 24.000 euro per jaar nodig. Dat is bijna twee keer de bijstandsuitkering en, als dat op grote schaal wordt uitgevoerd, onbetaalbaar voor gemeenten.’ Activering met behoud van uitkering betekent volgens Wallis een stabieler inkomen en voorkomt inkomensschommelingen. Meedoen of arbeidsparticipatie wordt ‘beloond’ en mensen houden hun inkomenszekerheid. ‘Maak in dat geval het regiem van de uitkeringsinstantie vriendelijker’, vult Marcel van Druenen aan. ‘Mensen moeten zich gewaardeerd weten, niet gesanctioneerd als een reguliere baan niet lukt.’ ‘De gemeente Groningen werkt met de basisbanen belangrijk achterstallig onderhoud weg zonder dat er opbrengst aan hangt. Overheden bezuinigden op leefbaarheid, parken werden afgesloten en zwembaden verwaarloosd. Dat is waardeverlies, terwijl je met het in stand houden van deze voorzieningen juist waarden creëert!’

Parallelle arbeidsmarkt

Ondanks budgettaire beperkingen vinden gemeenten, maatschappelijk ondernemers en aanbieders van dagbesteding mogelijkheden om arbeidsparticipatie van ‘hun’ mensen vorm te geven. Marjet van Houten: ‘Gemeenten zijn in beweging, ook op ambtelijk niveau. Wij krijgen vragen van ambtenaren die op zoek zijn naar alternatieve vormen van zinvol werk, geen dagbesteding, maar ook nog niet de druk van een baan. Zij weten dat zinvolle rollen nodig zijn om mensen te activeren.’ Bijvoorbeeld werk op de ‘parallelle arbeidsmarkt’, een door Ton Wilthagen gemunt begrip. ‘Als de afstand tussen wel en niet werken te groot is, moeten activiteiten daartussenin worden gecreëerd. Zodat mensen weer leren werken en zelfvertrouwen opdoen. Daar is aandacht voor nodig. Meedoen en ergens bij horen zijn belangrijke aspecten van waardevol werken.’ Een voorbeeld van werkzaamheden tussen betaald werken en niet werken biedt participatiebedrijf Orionis in Walcheren. Beschut werkers werken er samen met woningcorporaties aan het onderhoud van tuinen en huizen.

'Een echte Participatiewet geeft invulling aan het begrip participatie, leidt tot meer investeringen in de ontwikkeling van inwoners en garandeert hun bestaanszekerheid'

Beloning?

Een van de grootste knelpunten in de experimenten met waardevol werken is de beloning. De gesprekpartners zijn het hier niet helemaal over eens. Inwoners die richting arbeidsmarkt kunnen, moeten het minimumloon verdienen, loon naar werken krijgen of mogen bijverdienen naast de uitkering. ‘Mensen zonder arbeidsvermogen niet’, vindt Chris Wallis. ‘Laat hen gewoon in de uitkering blijven. Vul die bij participatie aan met toeslagen als een vrijwilligersvergoeding. En zorg dat het sociaal minimum toereikend is. Instrumenten als loonkostensubsidie werken voor hen niet. Voor minimumloon is in het huidige stelsel, zoals gezegd, financieel geen ruimte.’ Marjet van Houten wil het door deelnemers aan activering en participatieprojecten gewenste ‘loon naar werken’ respecteren. ‘Dat moet worden opgelost. Wanneer geen loonwaarde kan worden bepaald, zorg dan voor andere vormen van beloning en waardering. Er is al winst te behalen door erkenning van hun inzet. Waardoor zelfvertrouwen groeit en zij door kunnen groeien. Kijk naar waar inwoners die meedoen zijn en accepteer als gemeente dat je hen niet uit de bijstand kunt duwen. Er is nu nog te weinig mogelijk tussen een uitkering en een regulier betaalde baan.’

Andere wet

Er zijn stappen gezet naar een inclusievere samenleving. Gemeenten en anderen zijn in beweging. Moet er ook een herziening van de Participatiewet komen zodat iedereen de kans krijgt naar vermogen mee te doen? ‘Er moet een ándere wet komen’, zegt Chris Wallis. ‘De huidige Participatiewet is een inkomenswet. Een echte Participatiewet geeft invulling aan het begrip participatie, leidt tot meer investeringen in de ontwikkeling van inwoners en garandeert hun bestaanszekerheid. Wat mensen kunnen en willen, moet de basis zijn. Gemeenten moeten een enkeling die niet mee wil doen streng benaderen. Bij de meerderheid van welwillenden in de bijstand werken aandacht en een passend aanbod beter.’ Onze voorouders vonden het normaal om op zaterdag te werken. Of je leeft om te werken of andersom, verschilt per cultuur. ‘Wíj produceren de samenleving,’ zegt Marcel van Druenen. ‘Waarden kunnen veranderen.’

Meer lezen? In de publicatie Waardevol werken, de stand van zaken staan veertien voorbeelden uit het hele land en een analyse van welke stappen gezet worden om het ideaal van de inclusieve arbeidsmarkt dichterbij te brengen. 

Door: Annemiek Onstenk