Toolkit Werken aan sociale veiligheid

Goede zorg voor mensen met een (verstandelijke) beperking

Mensen  met een verstandelijke beperking krijgen relatief vaak met grensoverschrijdend gedrag te maken. De toolkit ‘Werken aan sociale veiligheid’ biedt ondersteuning bij het creëren en behouden van een veilig klimaat binnen uw instelling. Hoe voorkomt u grensoverschrijdend gedrag? Hoe zorgt u dat signalen in uw organisatie worden herkend en serieus genomen en dat de aandacht erover niet verslapt? Hoe zorgt u voor blijvende resultaten?

Sociale veiligheid in de zorg is niet vanzelfsprekend. Uit diverse onderzoeken komt naar voren dat grensoverschrijdend gedrag veel voorkomt  bij cliënten die gebruik maken van langdurende zorg. Dat geldt voor kinderen en jongeren, voor ouderen, en voor mensen met een (verstandelijke) beperking. De laatste jaren heeft vooral seksueel misbruik van kinderen en jongeren (Commissie Samson 2012, Deetman et al. 2011) en van mensen met een beperking (Berlo et al. 2011) aandacht gekregen.  Andere vormen van grensoverschrijdend gedrag blijven daarmee onderbelicht.

Verschillende vormen van grensoverschrijdend gedrag

De toolkit ‘Werken aan sociale veiligheid’ richt zich op zeven vormen van grensoverschrijdend gedrag. Vooral grove vormen van grensoverschrijdend gedrag worden gewoonlijk opgemerkt. Aandacht voor subtielere vormen van grensoverschrijdend gedrag is echter net zo belangrijk. Veel ernstige incidenten beginnen vaak subtiel.
 
1.    Verwaarlozen en onthouden van zorg
2.    Psychische grensoverschrijdingen, waaronder emotioneel misbruik
3.    Fysieke grensoverschrijdingen, waaronder mishandeling
4.    Seksuele grensoverschrijdingen, waaronder seksueel misbruik
5.    Discriminatie
6.    Schending van rechten
7.    Financiële en materiële uitbuiting
 

 

Fysiek en psychologisch misbruik

Buitenlands onderzoek laat zien dat fysiek misbruik en psychologisch misbruik bij mensen met een (verstandelijke) beperking vaker voorkomt dan seksueel misbruik. Fysiek misbruik is vaak een component van andere vormen van misbruik, zoals seksueel misbruik. Misbruik in de vorm van denigreren en een negatieve houding tegen mensen met een verstandelijke beperking wordt door mensen met een verstandelijke beperking vaak genoemd (Brown, 1999). Verder wijst buitenlands onderzoek uit dat kinderen met een verstandelijke beperking drie tot vier keer zo vaak grensoverschrijdend gedrag meemaken dan andere kinderen (Sobsey, 2005). Er zijn geen aanwijzingen dat dit afneemt bij volwassenen met een verstandelijke beperking. Er zijn zelfs indicaties dat dit toeneemt. Het bewijs hiervoor is echter nog onvoldoende geleverd (Sobsey, 2005).

Geen onderzoek in Nederland

In Nederland is geen onderzoek gedaan naar grensoverschrijdend gedrag jegens mensen met een beperking. Er wordt wel met enige regelmaat melding gemaakt van incidenten. Recentelijk is wel onderzoek gedaan naar seksueel misbruik van mensen met een (verstandelijke) beperking. Hieruit blijkt o.a. dat 61 procent van de vrouwen en 23 procent van de mannen met een verstandelijke beperking naar eigen zeggen ooit seksueel geweld heeft meegemaakt, variërend van op een kwetsende manier aangeraakt worden tot verkrachting (zie ook Janssens e.a., 2012:deel 1, pp. 13-14).

Empowerment van mensen met een beperking en hun omgeving is cruciaal

Het perspectief van de cliënt centraal

In de aanpak van de toolkit krijgt de cliënt een belangrijke stem in de preventie en aanpak van grensoverschrijdend gedrag. Onder andere door hen te bevragen bij de startfase (sterkte- en zwakteanalyse), maar ook tijdens het monitoren en evalueren van verbeteringen. Daarnaast zijn er ook praktische werkvormen en tips om te werken aan bewustwording en hierbij ook de beleving en ervaring van cliënten als uitgangspunt te nemen. Ervaringen van cliënten en cliëntvertegenwoordigers met mishandeling en ander grensoverschrijdend gedrag in woon- en dagvoorzieningen (Boet et al., 2010) laten zien dat empowerment van mensen met een beperking en hun omgeving cruciaal is. Het is belangrijk om mensen met een beperking te versterken in hun mogelijkheden. En te voorkómen dat mensen met een beperking en hun omgeving een passieve slachtofferpositie krijgen toebedeeld.  Niet alleen omdat dit een bijdrage kan leveren aan preventie van grensoverschrijdend gedrag, maar ook omdat zij een rol kunnen vervullen bij vroegere signalering en melding van problemen in de zorg.

Duurzaam en cyclisch werken aan verbetering

In de toolkit wordt aan de hand van een stappenplan uitgewerkt hoe u als organisatie duurzaam kan werken aan de verbetering van de sociale veiligheid, door in te zetten op preventie en aanpak van grensoverschrijdend gedrag naar cliënten toe. De kern van de aanpak is gebaseerd op de doorbraakmethode. Hierbij worden aantoonbare verbeteringen uit de literatuur en van bestaande organisaties gebruikt voor de praktijk in een andere organisatie. Vervolgens bedenken medewerkers van de organisatie zélf hoe iets beter kan en testen deze ideeën uit. Doorlopend worden de resultaten gemeten en geëvalueerd. Als de resultaten goed zijn, worden ze verspreid over andere medewerkers en opgenomen in de systemen van de organisatie (Schouten et al. 2004, Kennisdossier Doorbraakmethode NJi, onbekend).  Een vereenvoudigde weergave van een compleet bewustwordings- en leertraject sociale veiligheid ziet er als volgt uit:

Zorgen voor blijvende resultaten

4 redenen om NU aan de slag te gaan

  1. U maakt grensoverschrijdend gedrag bespreekbaar in uw organisatie. Want ook al komt het regelmatig voor, het is een lastig thema om over te praten.
  2. U leert grensoverschrijdend gedrag te signaleren en erop te reageren.
  3. U zorgt voor een veilige omgeving voor mensen met een verstandelijke beperking waardoor grensoverschrijdend gedrag kan worden voorkómen.
  4. U voert op een gestructureerde en duurzame manier veranderingen door.
     
Tips uit de praktijk:
'Begin klein, met bijvoorbeeld 1 á 2 teams en breid dan langzaam uit. Of maak het onderwerp smaller.'
'Blijf realistisch en pak niet alles tegelijk aan. Ook al is dit vanuit directies en bestuurders de ambitie of wens.'
'Het werkt goed als een andere organisatie met je meekijkt.'

 

Wettelijke verplichting

Sinds 2012 geldt de Wet meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling. Deze wet verplicht zorg- en welzijnsorganisaties om een stappenplan te hebben voor het signaleren en melden van huiselijk geweld en kindermishandeling. Het gaat om grensoverschrijdend gedrag van familie, vrienden en andere bezoekers van cliënten. In de toolkit ‘Werken aan sociale veiligheid’ zijn de vereisten die de wet stelt aan het omgaan met signalen van grensoverschrijdend gedrag verwerkt. Kijk voor actuele informatie over de meldcode op de website van Rijksoverheid.nl.

Meer informatie

De toolkit Werken aan sociale veiligheid is ontwikkeld door Movisie, Vilans en Platform VG, in samenwerking met vier zorgorganisaties. Daarnaast is er een bijbehorende train de trainer ontwikkeld voor opleiders, gedragswetenschappers en senior begeleiders in de gehandicaptenzorg. Neem voor meer informatie contact op met Kristin Janssens.

Lees verder

Bronnen

  • Berlo, W. van, Haas, S. de, Oosten, N. van, Dijk, L. van, Brants, L. Tonnon, S., Storms, O. (2011). Beperkt weerbaar. Een onderzoek naar seksueel geweld bij mensen met een lichamelijke, zintuigelijke of verstandelijke beperking. Utrecht: Rutgers WPF/Movisie.
  • Brown, H. (1999). Abuse of people with learning disabilities. Layers of concern and analysis. In: N. Stanley, J. Manthorp & B. Penhale. (Eds.), Insitutional Abuse: Perspectives Across Life Course. (pp. 89-109). London: Routledge.
  • Boet, A., Calis, W., Janssens, K., Heeringa, N., & Mennen, H. (2010). Mishandeling en ander grens-overschrijdend gedrag in de zorg voor mensen met een beperking. Samenvatting en voorstudie. Utrecht: Platform VG/Movisie/Vilans.
  • Commissie Samson (2012). Omringd door zorg, toch niet veilig. Seksueel misbruik van door de overheid uit huis geplaatste kinderen, 1945 tot heden. Amsterdam: Boom.
  • Deetman, W., Draijer, N., Kalbfleisch, P., Merckelbach, H., Monteiro, M., Vries, G. de (2011). Seksueel misbruik van minderjarigen in de Rooms-Katholieke kerk. Uitgebreide versie. Deel 1 Het onderzoek. Amsterdam: Uitgeverij Balans.
  • Denis, R. (onbekend). De strijd tegen de Grote Vergelers kent alleen winnaars. Utrecht: Vilans, Zorg Voor Beter Verbetertrajecten.
  • NJi (onbekend). Kennisdossier Doorbraakmethode. Utrecht: NJi, www.nji.nl.
  • Schouten, L., Verhoeven, M. & van Everdingen, J. (2004). De doorbraakmethode. Evidence-based richtlijnontwikkeling. Een leidraad voor de praktijk (Red. Van Everdingen, Burgers, Assendelft, Swin-kels, Van Barneveld, Van de Klundert). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
  • Sobsey, D. (2005). Violence & Disability. In: W. M. Nehring (Ed.), Health promotion for persons with intellectual/developmental disabilities: The state of scientific evidence. Washington, DC: American Association on Mental Retardation.