Elke burger van Nederland heeft het recht om te stemmen. Voor sommige mensen met een (licht) verstandelijke beperking kan het echter lastig zijn om gebruik te maken van dit stemrecht. Het interpreteren van verkiezingsprogramma’s kan een uitdaging zijn, evenals het afwegen van je eigen keuze en weten hoe je vervolgens je stem uitbrengt. Zo zegt Mart* (25 jaar): ‘Ik ga altijd met mijn ouders mee om te stemmen. Zij helpen mij ermee. Ik vind het lastig omdat er zo veel partijen zijn met interessante stellingen en ik niet precies weet op wie ik moet stemmen. Ik vind het belangrijk dat er meer huizen komen voor mensen met een licht verstandelijke beperking en dat daar meer aandacht aan wordt gegeven.’ Ook Roos* (30 jaar) brengt graag haar stem uit: ‘Wij hebben een Stemkrant gekregen bij onze woonvorm. Zij laten zien welke partijen er zijn en waar je op kan stemmen. Het is erg overzichtelijk.’

Inclusieve stembureaus

Stembureaus moeten toegankelijk zijn voor mensen met een beperking. Dat is wat de rijksoverheid verkondigt op haar website. Mensen met een (licht) verstandelijke beperking kunnen op het stembureau uitleg krijgen buiten het stemhokje, maar binnenin het hokje mag dat niet. Dit heeft te maken met de privacygevoeligheid van stemmen en het risico op beïnvloeding. De enige uitzondering hierop bestaat voor mensen met een fysieke beperking.

In 2017 deden de VNG en MEE NL een oproep aan politici om stemmen voor mensen met een beperking toegankelijker te maken. Daarbij deden ze ook de oproep om ondersteuning binnenin het stemhokje mogelijk te maken voor mensen met een verstandelijke beperking. In artikel 29 van het huidige ‘VN verdrag inzake de rechten van personen met een handicap’ staat dat voor mensen met een beperking op verzoek ondersteuning bij het uitbrengen van hun stem moet worden toegestaan. De wijze waarop Nederland de wet heeft geïnterpreteerd maakt het echter alleen mogelijk om hulp buiten het stemhokje te krijgen. Uit bovenstaande oproep voor toegankelijker stemmen is in 2020 het ‘Actieplan toegankelijk stemmen’ tot stand gekomen. Dit is opgesteld vanuit een samenwerking tussen het ministerie van BZK, het ministerie van VWS, de Kiesraad, de NVVB en de VNG en is medio 2020 aan de Tweede Kamer aangeboden. De handreiking biedt tips en adviezen voor gemeenten om hun stembureaus inclusiever in te richten.

'Ik vind het lastig omdat er zo veel partijen zijn met interessante stellingen en ik niet precies weet op wie ik moet stemmen'

Bijstand in stemhokje 

Inmiddels zijn er verdere ontwikkelingen. De Raad van State bracht medio 2023 een advies uit rond het wetsvoorstel ‘Tijdelijke experimentenwet bijstand in het stemhokje’. Het experiment krijgt een looptijd van zeven jaar en initieel kunnen zo’n vijftien gemeenten hieraan meedoen, met mogelijke uitbreiding in de loop van het experiment. Iedereen die ondersteuning wenst binnenin het stemhokje kan een beroep doen op de tijdelijke wet. Het ministerie van BZK maakt een selectie uit de aanmeldingen, waarbij rekening wordt gehouden met geografische spreiding, inwoneraantal en het bestaan van zorginstellingen voor mensen met een verstandelijke beperking in de gemeente. Het wetsvoorstel en het advies van de Raad van State liggen nu bij de Tweede Kamer ter beoordeling.

In de basis is de tijdelijke wet bedoeld voor mensen met een (licht) verstandelijke beperking, laaggeletterden en mensen met dementie. Omdat echter niet objectief kan worden vastgesteld wie hier wel en niet onder valt, kan iedereen die de ondersteuning wenst een beroep doen op de tijdelijke experimentenwet. De ondersteuning op het bureau wordt vervolgens geboden door een hiervoor getraind stembureaulid. De Raad van State schrijft in het advies: ‘Het toestaan van bijstand kan eraan bijdragen dat kiesgerechtigden die moeite hebben de stemhandeling te verrichten, toch in het stemhokje gaan stemmen en niet uitsluitend via een volmacht van hun kiesrecht gebruikmaken. Daarbij past echter wel grote prudentie, nu het toestaan van bijstand op gespannen voet staat met andere fundamentele uitgangspunten, zoals het in de Grondwet verankerde stemgeheim en, afgeleid, de stemvrijheid.’ Een grondige evaluatie van het experiment moet volgens de Raad van State inzichtelijk maken of de toegankelijkheid van stemmen inderdaad is vergroot en wat de eventuele impact is op rechten zoals het stemgeheim.

Lid zijn van stembureau

Naast bovenstaande uiteenzetting over het inclusief maken van het stemproces, speelt de evengoed belangrijke vraag: wie zijn de stembureauleden? Ook op het gebied van vrijwilligers die zich inzetten tijdens verkiezingen kan inclusiviteit worden bevorderd. Zo heeft Stichting Prokkel als doel gesteld dat minimaal 200 gemeenten deze verkiezingen een stembureau hebben waarin een duo van iemand met en iemand zonder (licht) verstandelijke beperking wordt ingezet. Dit doel is ruimschoots behaald, want 220 gemeenten hebben zich dit jaar hiervoor aangemeld. De stichting draagt hiermee bij aan het inclusief maken van de stembureaus en van betekenis zijn bij de uitvoering verkiezingen. Ook faciliteert de stichting ontmoeting tussen mensen met en zonder (licht) verstandelijke beperking, wat weer bijdraagt aan positieve beeldvorming. In aanloop naar de verkiezingsdag op 22 november dit jaar bood de stichting 10 keer een online les aan over de werkzaamheden op het stembureau, zodat vrijwilligers goed voorbereid hun werk kunnen uitvoeren.  

Kortom, inmiddels zetten veel gemeenten zich in om stembureaus en het stemproces toegankelijk te maken voor hun inwoners mensen met een (licht) verstandelijke beperking. Eveneens zet een groot aantal gemeenten zich in om deze inwoners deel uit te laten maken van het team van stembureauleden. Dit maakt het voor veel mensen mogelijk om ook daadwerkelijk gebruik te maken van hun stemrecht en zichzelf betekenisvol in te kunnen zetten voor onze democratie.  

Afbeelding: ProDemos

Achtergrondinformatie over toegankelijk stemmen

Er zijn verschillende publicaties en handreikingen over het toegankelijker maken van het stemproces.

• Handreiking van de VNG voor gemeentes over het toegankelijk inrichten van het stembureau: Toegankelijk stemmen (vng.nl)
• Op de website www.hoewerktstemmen.nl legt digitale ondersteuner Steffie in simpele en duidelijke taal uit hoe stemmen werkt. Dit wordt verduidelijkt aan de hand van bijpassende animaties.
• Op www.stemjijook.nl wordt duidelijk uitgelegd hoe stemmen werkt en zijn veel tips en filmpjes (van ProDemos) te vinden.
• De verkiezingskrant ontwikkeld door ProDemos voor mensen met een licht verstandelijke beperking: Stem jij ook? verkiezingskrant (prodemos.nl)
• Zorg en Welzijn artikel van 02 november: Kieswet: Wat je moet weten over stemmen met een lvb (zorgwelzijn.nl)
• Onderzoek (2021) van Leer Zelf Online i.s.m. Voorall en Ipse de Bruggen over stemmen door mensen met een verstandelijk en/of lichamelijke beperking: Rapport Proefstemmen (leerzelfonline.nl)

*Achternamen van Mart en Roos zijn bij Movisie bekend. Beiden willen niet met hun achternaam in het artikel.