‘De mantelzorger van vandaag is de nabestaande van morgen’

Ondersteuning bij rouw en verlies in tijden van corona

Nabestaanden van mensen die aan het coronavirus overlijden, kunnen niet op de gebruikelijke manier rouwen. Sociale nabijheid en verlies worden op een andere manier ervaren – vaak met meer afstand en met minder mensen om je heen. Waarom zijn presentie en nabijheid zo belangrijk bij het afscheid nemen van een geliefde? Welke consequenties heeft het nu dit onder druk staat? We vragen het aan Klaas-Jan Rodenburg, van het Landelijk Steunpunt Verlies.

Rodenburg is al lang met het onderwerp bezig, eerst vanuit het perspectief van veranderingen die optreden in de samenleving, organisatie of iemands leven, de laatste jaren specifiek met rouw en verlies. ‘Het is echt belangrijk om goed afscheid van elkaar te nemen,’ benadrukt Rodenburg. Altijd al, maar zeker nu. Hij vindt dat je het niet op het eind moet laten aankomen. ‘Als je in de laatste uren nog afscheid moet nemen, ben je vaak te laat. In de zin van: als je nog dingen goed moet maken of dingen wilt  bespreken. Dat levert pijn en veel teleurstelling op.’ Het zijn intense en ingrijpende omstandigheden, anno 2020, met het coronavirus in Nederland. ‘Het kan traumatisch zijn als je je vader of moeder zo ziet lijden en er niet bij kunt zijn. Dan kan je denken: Ik heb mijn vader niet kunnen beschermen. Ik kon mijn moeder niet helpen. Angst en paniek zijn óók bij mantelzorgers en naasten aanwezig.’

Movisies 'Samenleven op afstand'

Dit artikel is verschenen in de Movisies 'Samenleven op afstand'. In deze editie van ons relatieblad vind je interessante artikelen en informatie over de vaak schrijnende sociale gevolgen van de coronacrisis, die vooral in de directe leefwereld van mensen in een kwetsbare positie zichtbaar werden. Ook wordt in deze Movisies al weer volop nagedacht over de tijd na corona. Lees hier de hele Movisies.

Het kan traumatisch zijn als je je vader of moeder zo ziet lijden en er niet bij kunt zijn.

Hoe kunnen mantelzorgers op een goede manier afscheid nemen van een dierbare?

Goed afscheid nemen staat in coronatijden onder druk, zoveel is duidelijk. Rodenburg: ‘Het niet goed afscheid kunnen nemen betekent dat de relatie rafelig en onaf blijft.’ En hij vervolgt: ‘Het mooiste is als mensen tijdens het leven al afscheid kunnen nemen. Soms organiseren mensen met kanker een afscheidsfeestje. Dan klinkt een laatste woord, mensen nemen afscheid. Afscheid nemen is belangrijk omdat we met elkaar een weefsel van contacten maken in ons leven. Ieder contact en gesprek is een unieke verbinding. Wij ontmoeten elkaar in dit gesprek. Het leven gaat over relaties. Verlies gaat over het verliezen van relaties. Niet afscheid nemen betekent dat een draad wordt doorgeknipt. Om de draad weer op te pakken, daar gaat het na het afscheid om.’

Hoe kunnen naasten van coronapatiënten het beste het verlies van een dierbare verwerken?

‘Ik geloof niet in de maakbaarheid van rouw. Alsof je het achter je kunt laten. Het gaat wat mij betreft ook niet om het loslaten, verwerken of een plek geven. Dat willen we misschien graag, want dan lossen we het op. Maar het gaat erom hoe we het verlies kunnen dragen. Dan gaat het niet om verwerken, maar over verweven. Niet om loslaten, maar anders vasthouden. Niet een plek geven, maar de gevoelens over het verlies en de wijze waarop je nu weer in het leven staat, in beweging houden. Die beweging geeft mij veerkracht.’ Rodenburg maakt onderscheid tussen chronische en uitgestelde rouw. ‘Corona-tijd verzwaart de rouw. De kans op ongezonde rouw wordt daarmee vergroot. Als wij spreken over rouw onder verzwaarde omstandigheden, dan geldt: naar mate mensen meer veerkracht hebben, kunnen ze de beweging naar gezonde rouw maken.’

Ik geloof niet in de maakbaarheid van rouw.

Een overlijden in coronatijd kan leiden tot chronische rouw of uitgestelde (tijdelijk vermijdende) rouw, stelt Rodenburg. ‘Na de Tweede Wereldoorlog zag je mensen die de rouw uit de weg gingen. Er was een groep die het vermeed. Ik wil er niet over praten. Niet aankomen. Die pijn kan ik niet dragen. Dat is vermijden. Op latere leeftijd zie je dat dat niet meer lukt. In het masker komen breuken en dan komt die angst, pijn en paniek alsnog boven. Chronische rouw is dat het niet lukt om verder te leven. Dan blijf je in de rouw. Je blijft leven bij het verlies en neemt geen verantwoordelijkheid om verder te gaan. Chronische rouw kan allerlei vervelende gevolgen hebben, zowel in somatische als psychische zin. Het welzijn van mensen staat onder druk. Mensen functioneren niet meer. Waarom zou ik uit bed komen? Er is geen hoop meer.’

Wat kunnen professionals doen om dit op te vangen? Of, breder, wat kunnen we als samenleving doen?

‘Goede begeleiding kan het verlies en de rouw deels opvangen en verlichten. Wat belangrijk is? Help mantelzorgers om te anticiperen op het verlies en help nabestaanden om op verhaal te komen. Een nabestaande kan zeggen: ik heb niet meer kunnen zeggen wat ik wilde zeggen. Ja maar, zeggen de mensen om zo iemand heen dan, kijk eens naar wat je wél gedaan hebt. Pak je leven weer op. Kijk eens hoe mooi weer het is. Kom mee, ga een stukje wandelen. Daarmee wordt de situatie gerelativeerd en wordt rouwgedrag gereguleerd. Maar ik denk dat het verlangen naar erkenning van het verlies en liefde voor diegene die je verloren hebt daarmee op slot worden gezet. Het wordt, om zo te zeggen, weggerationaliseerd. Deze verlangens zijn diep in ons verankerd en dus gaat het lichaam hierop reageren, door middel van spanning en stress.’

Wat belangrijk is? Help mantelzorgers om te anticiperen op het verlies en help nabestaanden om op verhaal te komen.

Gaat het om erkenning?

‘Het helpt inderdaad om mantelzorgers en naasten erkenning te geven en met ze na te denken over de vraag hoe ze het leven kunnen oppakken. Troosten gaat over iemand volgen, dichtbij zijn, present zijn. Troost is niet anders dan meegaan ín en het bevestigen ván de gevoelens van anderen. Dat is een houding die niet specifiek geldt voor een bepaalde groep professionals, maar de hele samenleving aangaat. Dus ook een leerkracht in de klas moet beseffen dat een kind last kan hebben van het feit dat hij of zij geen afscheid van oma heeft genomen. En op het werk ligt er natuurlijk een grote rol voor de werkgever en collega’s.’

Hoe ziet u dat voor zich, present zijn?

‘Presentie is makkelijk gezegd, maar het is heel moeilijk. Onze eigen oordelen en ervaringen zitten vaak in de weg. Niet het antwoord formuleren, maar ruimte creëren voor de vragen van de ander. Dat is nodig in onderwijs en in het bedrijfsleven. Echter, onderwijs en bedrijfsleven zijn op succes gebaseerd. Verlies is een moeilijk begrip. Verlies wordt vermeden en uitgesloten. In onze samenleving is veel gebaseerd op optimisme. We gaan samen aan de slag. We fixen het. Maar corona-nabestaanden komen met verdriet en verlies binnen. Met gevoelens van angst. De vraag is of ze daarin erkend worden. Het werk mag wel mee naar huis worden genomen, maar het huis niet naar het werk. Wij werken nu met z’n allen thuis. Daarom is het belangrijk dat privé ook naar het werk kan.’

De mantelzorger van vandaag is de nabestaande van morgen.

Wat betekent dat concreet?

‘We moeten het over verlies kunnen hebben op het werk, in de klas, eigenlijk overal. Als het gaat over corona-nabestaanden, de spanning in mijn gezin of werkloosheid: het is belangrijk dat ik dit bespreekbaar kan maken in mijn omgeving. Dan kan er sprake zijn van empowering. Rouw is misschien geen ziekte, maar staat wel het welzijn en dagelijks functioneren in de weg. Rouw zit niet in het zorgpakket, maar dat zou eigenlijk wel zo moeten zijn. Voor de uitvaart hebben mantelzorgers een smal perspectief, daarna een breed perspectief. De mantelzorger van vandaag is de nabestaande van morgen.’

Coronadosssier

Dit artikel is onderdeel van een dossier waarin wij kennis verzamelen over het coronavirus. Heb jij een vraag die Movisie kan beantwoorden? Tips of noemenswaardige initiatieven? Stuur dan een e-mail naar Hans Alderliesten, h.alderliesten@movisie.nl.

Naar het dossier