Wat is ontspoorde mantelzorg?

Hoe signaleer je mogelijke ontsporing en wat doe je dan?

Mantelzorg is vrijwillige zorg, meestal verleend door een naaste, vaak uit liefde en genegenheid. Hoe goed de bedoelingen ook zijn, als mantelzorgers de zorg voor hun naaste niet meer aan kunnen, lopen ze het risico om te ontsporen in gedrag dat ze zelf liever niet zouden willen vertonen.

In 2019 gaven ruim 5 miljoen mensen mantelzorg (35% van de 16-plussers in Nederland). Ongeveer 825.000 mensen helpen langdurig (langer dan drie maanden) en intensief (meer dan acht uur per week). Dit zijn ongeveer 16% van de mantelzorgers. Hoewel het bieden van hulp voor zowel de gever als de ontvanger veel positieve kanten kent, voelt een deel van de mantelzorgers zich ernstig belast door de zorg die zij bieden. 1 op de 4 mantelzorgers die lang en intensief helpen is ernstig belast (230.000 personen) (SCP, 2020).

Wanneer ontspoort mantelzorg?

Mevrouw Bosch was altijd actief, plotseling wordt ze ziek en heeft ze veel verschillende medicijnen nodig. Meneer Bosch neemt de zorg op zich, mevrouw Bosch wil niet door vreemden worden verzorgd. Meneer Bosch is al op leeftijd en de belasting valt hem zwaar. Hij vindt alle medicijnen die zijn vrouw nodig heeft verwarrend. Hij geeft haar soms verkeerde of teveel medicijnen waardoor mevrouw Bosch regelmatig versuft is.

Situaties zoals hierboven beschreven komen vaker voor. De zorg wordt met de beste bedoelingen gegeven. Maar ondanks die goede wil ontvangt mevrouw Bosch geen adequate zorg. In dit soort gevallen is er sprake van ontspoorde mantelzorg. Ouderenmishandeling is vaak het gevolg van overbelasting van de mantelzorger. Maar opzettelijke mishandeling komt ook voor.

Lees meer over ouderenmishandeling

Signaleren en handelen bij (vermoedens van) ontspoorde mantelzorg

Movisie heeft een stappenplan en een signalenkaart ontwikkeld voor signaleren en handelen bij (vermoedens van) ontspoorde mantelzorg en bijbehorende trainingen. Het stappenplan is gebaseerd op de (Wet verplichte) Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling die sinds juli 2013 van kracht is. De wet bepaalt dat organisaties en professionals in de (jeugd-)gezondheidszorg, onderwijs, kinderopvang, maatschappelijke ondersteuning, jeugdzorg en justitie worden verplicht met een meldcode te werken als zij een signaal krijgen van huiselijk geweld of kindermishandeling.

Onkunde en onwetendheid

Gebrek aan tijd en emotionele en/of lichamelijke belasting kunnen leiden tot stress, uitputting en overbelasting. Bovendien kan er bij de mantelzorger een gevoel van onmacht ontstaan als degene die hij of zij verzorgt bijvoorbeeld ongeneeslijk ziek is of wanneer er als gevolg van ziekte sprake is van karakterverandering bij de zorgvrager. Ook kan het zijn dat de mantelzorger uit onkunde en onwetendheid de grens van goede zorg overschrijdt. Als de mantelzorger niet over de juiste kennis of vaardigheden beschikt, kan hij of zij de zorgvrager onbewust en onbedoeld verkeerd behandelen, zoals de casus van mevrouw en meneer Bosch illustreert. De zorg slaat sluipenderwijs om in verwaarlozing of verkeerde behandeling.

Nooit met opzet

Ontspoorde mantelzorg gebeurt niet met opzet en komt voor in alle leeftijdscategorieën. Een voorbeeld is een jong gezin waarbij de man ernstig hersenletsel oploopt als gevolg van een ongeluk. Het zet het leven van de hele familie op de kop. De zorg voor haar kinderen, haar man en daarbij ook nog de karakterverandering van haar man valt de vrouw zwaar. Ze is kortaf, snauwt haar man af en verwaarloost het huishouden.

Vormen van ontspoorde mantelzorg

Ontspoorde mantelzorg kan zich op zes verschillende manieren uiten:

  1. Psychisch: bijvoorbeeld schelden door overbelasting. Dit is de meest voorkomende vorm.
  2. Lichamelijk: bijvoorbeeld het verkeerd toedienen van medicijnen uit onwetendheid.
  3. Verwaarlozing: zoals niet de juiste voeding geven.
  4. Schending van rechten: de zorgvrager niet meer betrekken bij besluiten over zijn of haar leven.
  5. Financieel: zoals het toe-eigenen van spullen zonder instemming van de betrokkenen.
  6. Seksuele grensoverschrijding: als een mantelzorger onbedoeld over de seksuele grenzen heen gaat, bijvoorbeeld door miscommunicatie.

Situaties van ontspoorde mantelzorg beslaan doorgaans verschillende van de hierboven beschreven vormen.

Wat is het verschil met ouderenmishandeling?

Bij ouderenmishandeling wordt een oudere meestal door een familie- of gezinslid en soms een beroepskracht mishandeld. Er zijn drie verschillen met ontspoorde mantelzorg. Ten eerste gaat ontspoorde mantelzorg over alle leeftijdscategorieën, niet enkel ouderen. Ten tweede gaat het bij ontspoorde mantelzorg om de relatie tussen de mantelzorger en de zorgvrager. Dit is in een deel van de gevallen van ouderenmishandeling ook het geval, maar het kan tevens om een zorgvrager en beroepskracht gaan. Tot slot is een kenmerk van ontspoorde mantelzorg dat opzet ontbreekt terwijl het bij ouderenmishandeling om opzettelijke mishandeling én ontspoorde mantelzorg kan gaan.