Schulden kunnen zowel een oorzaak als gevolg van armoede zijn. Wanneer er bijvoorbeeld beslag wordt gelegd op het inkomen zijn schulden een oorzaak van armoede. Wanneer mensen schulden moeten maken om rond te kunnen komen, zijn schulden een gevolg van armoede. Uit cijfers van het CBS blijkt dat mensen met lage inkomens vaker schulden maken dan mensen met hogere inkomens. 

Voorkomen is beter dan genezen. Met de wijziging van de Wet gemeentelijke schuldhulpverlening (Wgs) per 1 januari 2021 is vroegsignalering van schulden een wettelijke taak voor gemeenten geworden. Vroegtijdig signaleren voorkomt dat schrijnende situaties en problematische schulden (schulden die zonder hulp niet binnen drie jaar zijn op te lossen) ontstaan of verergeren. Het is daarom belangrijk om te weten hoe het beleid van de gemeente eruitziet en welke rol jij en jouw organisatie daarbij kunnen spelen.   

Jongeren en schulden

Op dag 1 leerde je dat bijna de helft van de jongvolwassenen van 18 tot 35 jaar die zelfstandig wonen, moeite heeft met rondkomen. Ook onderzoek van het CBS laat zien dat vooral jongvolwassenen zich ongerust maken over hun financiële toekomst en dat deze zorgen zijn toegenomen. Deze zorgen zijn niet voor niks: zo blijkt dat in Amsterdam zelfstandig wonende jongeren in de bijstand, mbo’ers en jongeren met een minimumloon niet rond kunnen komen. Ondanks alle aanvullende regelingen, komen ze maandelijks honderden euro’s te kort.

Het is belangrijk dat jongeren bij beginnende achterstanden snel hulp aangeboden krijgen, zodat deze schulden niet verergeren. Maar jongeren met schulden zijn moeilijk te bereiken en beïnvloeden. Daarnaast blijkt uit onderzoek dat wanneer jongeren hulp zoeken, zij dit eerder doen in het informele circuit en minder gebruik maken van formele hulp. NOS op 3 maakte een item over vroegsignalering van schulden bij jongeren:

In de video wordt ‘Oprecht: samen tegen schulden’ in Arnhem als voorbeeld aangehaald. Lees in dit artikel hoe het Oprecht lukt om jongeren met schulden te bereiken. 

Signaleren 

Armoede en schulden zijn niet altijd zichtbaar. Er verstrijkt gemiddeld vijf jaar tussen het ontstaan van schulden en het doen van een beroep op schuldhulp. Dit komt omdat mensen over het algemeen de ernst van problemen lastig kunnen inschatten: mensen denken tot het echt niet meer gaat het hoofd zelf boven water te kunnen houden. Ook schaamte speelt een rol, hierdoor klopt men niet aan voor hulp. Daarnaast weten mensen niet altijd waar ze terecht kunnen. Bovendien passen oplossingen aangedragen door schuldenaren zelf, niet altijd bij bestaande wetten en (ongeschreven) regels en het aanwezige hulpaanbod. Tot slot krijgen mensen die wél (bijtijds) aankloppen niet altijd passende hulp of steun.  

‘Als je auto een lekke band krijgt, bel je de ANWB. Maar wie bel je als je financieel in de problemen raakt? Niemand kon mij vertellen waar ik moest zijn…’

Uit: Werken aan bestaanszekerheid, p.6 

Ervaringsdeskundigen benadrukken hun waarde bij het bereiken van mensen met financiële problemen. Bijvoorbeeld wanneer er sprake is van wantrouwen richting de ‘systeemwereld’. Ervaringsdeskundigen inzetten kan dan een ingang geven of ervoor zorgen dat mensen wél hun voordeur opendoen.  

Zo legt een ervaringsdeskundige uit: ‘Ik ben een gelijkgestemde, ik hoor bij hen. Zo wordt dat gevoeld. Ik heb ook in armoede geleefd, ik weet hoe lastig het is. We hebben het daarover tijdens een kopje koffie. Dat kan ertoe leiden dat de drempels verlaagd worden.’

Uit: Hoe het lukte om de vicieuze cirkel van armoede te doorbreken.

Ontstaan van schulden  

Schulden kunnen verschillende oorzaken hebben. Zo kan er sprake zijn van aanpassingsschulden; deze ontstaan wanneer het inkomen daalt maar het mensen niet lukt het uitgavenpatroon hierop aan te passen. Dit is vaak het geval bij ingrijpende levensgebeurtenissen, zoals een plotselinge inkomensdaling door een scheiding. Er kan ook sprake zijn van overlevingsschulden; het inkomen is te laag om alle noodzakelijke uitgaven te betalen. Door bijvoorbeeld het betalen van de huur uit te stellen of een kapotte wasmachine te vervangen voor een nieuwe op afbetaling, kunnen schulden ontstaan. Daarnaast kan er sprake zijn van overbestedingsschulden, wanneer mensen uitgaven maken die niet nodig zijn en die zij eigenlijk niet kunnen betalen. Ook compensatieschulden komen voor. Deze schulden ontstaan door uitgaven te doen als gevolg van ontevredenheid.  

Ervaringsdeskundigen benadrukken dat schulden daarnaast ontstaan door onvoorziene omstandigheden zoals hoge energieprijzen. Maar ook door extra kosten bij schulden door incasso, administratie en boetes of door het moeten terugbetalen van toeslagen. Marc Mulder, ervaringsdeskundige Armoede en Schulden bij Movisie geeft in dit artikel voorbeelden van situaties waarbij sprake is van huurachterstand of huurschuld. Deze voorbeelden laten zien hoe schulden snel kunnen oplopen. Dit maakt het lastig de cirkel te doorbreken. 

Marc Mulder: ‘De keuze waarvoor mensen gesteld worden, is onmogelijk. Vanwege beslag op inkomen is er geen ruimte om andere schulden af te lossen. Een autoverzekering wordt stopgezet zolang deze niet volledig is betaald. Zonder auto kun je niet naar je werk en heb je nog minder inkomen. Wat kun je doen? Onverzekerd rondrijden of toch maar wéér de huur niet betalen? Uiteindelijk wordt er gekozen om de huur weer niet te betalen. De huurachterstand stijgt, maar ook de schaamte, omdat het almaar niet lukt om de problemen op te lossen.’

Uit: Doorbreek zo snel mogelijk de escalatie van schulden – Sociale Vraagstukken  

Een duurzame betalingsregeling bij schulden is belangrijk is. In het rondetafelgesprek Sneller uit de schulden in de Tweede Kamer vertellen ervaringsdeskundigen hun verhaal én maken duidelijk waarom het anders moet.   

Opdracht van de dag: armoede en schulden in jouw praktijk, kun je het zien? 

In de kennisbundel Signaleren, bespreekbaar maken en doorverwijzen bij geldzorgen, onderscheidt Schouders Eronder drie typen signalen die in de praktijk kunnen wijzen op geldzorgen (2023):  

1. Statistische signalen: als we naar de cijfers kijken, zien we verschillende risicogroepen. Dit zijn groepen mensen waarbij vaker sprake is van armoede en schulden. Zoals alleenstaande ouders. Maar ook gebeurtenissen, zoals een scheiding, kunnen ervoor zorgen dat mensen meer risico lopen. Door je te verdiepen in de risicogroepen en -gebeurtenissen, kun je alerter zijn op signalen.  
2. Directe signalen: signalen die wijzen op iemands financiële situatie en mogelijke geldzorgen. Zoals boodschappen of de energierekening niet kunnen betalen, ongeopende post of huurachterstand.  
3. Indirecte signalen: signalen die niet direct over iemands financiële situatie gaan maar die toch kunnen wijzen op mogelijke geldzorgen. Zoals het vermijden van sociaal contact of ongewoon gedrag.  

Eén van deze signalen hoeft niet al te wijzen op geldzorgen. Maar wanneer je meerdere signalen opmerkt, is het belangrijk het gesprek aan te gaan.  

Naast bovenstaande signalen, zijn signalenkaarten gemaakt waarop je per groep/omgeving kunt zien welke specifieke signalen vaker voorkomen. De kaarten zijn gemaakt voor professionals in het gezondheidsdomein, op school, in het veiligheidsdomein en op de werkvloer. In het gezondheidsdomein kun je denken aan een signaal als slaapproblematiek, op school aan de afwezigheid op verjaardagsfeestjes en op de werkvloer een verzoek om voorschot van het salaris. Ook het Nibud heeft een lijst gemaakt met signalen die kunnen wijzen op geldproblemen.  

Neem de signaalkaarten van Schouders Eronder en de lijst van het Nibud door en beantwoord de volgende vragen: 

1. Kun je per type signaal een voorbeeld noemen uit jouw eigen praktijk?  
2. Welke signalen van geldzorgen zie jij vooral in jouw omgeving? 
3. Hoe zien de plannen in de gemeente waar jij woont eruit als het gaat om vroegsignalering en wat is daarin de rol van sociaal werkers?  

Ik heb deze opdracht afgerond

Jouw ervaringen delen? Gebruik dan #challengearmoede. 

Deze challenge is een initiatief van Movisie in samenwerking met Week tegen Armoede (HAN), Associatie Wijkteams, Sociaal Werk Nederland, Armoedecoalitie Utrecht, Verwey-Jonker Instituut, het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) en de Beroepsvereniging voor professionals in het sociaal werk (BPSW).