Sociaal contact tussen mensen die bijvoorbeeld verschillende religies aanhangen of culturele achtergronden hebben, helpt om vooroordelen te verminderen en sociale cohesie te bevorderen. Daarbij zijn er zogenoemde werkende mechanismen die bijdragen aan de effectiviteit van sociaal contact. Dat blijkt uit eerder onderzoek van Movisie waarbij de wetenschappelijke literatuur over sociaal contact is verzameld.

Op basis van vier werkzame mechanismen delen we in dit artikel inspirerende voorbeelden van initiatieven en interventies die kunnen bijdragen om de verschillen tussen groepen te overbruggen. Sommige initiatieven richten zich specifiek op het verminderen van antisemitisme en/of moslimdiscriminatie, andere richten zich breder op het verminderen van vooroordelen. Enkele initiatieven zijn specifiek opgezet naar aanleiding van de onrust in Nederland door de situatie in Israël en Palestina.

Niet alle initiatieven zijn (uitgebreid) onderzocht door Movisie. Sommige staan wel bijvoorbeeld in de Databank effectieve sociale interventies van Movisie of zijn opgenomen als goede praktijkvoorbeelden in eerdere kennisproducten. Ook is de lijst niet uitputtend: in het land zijn er nog veel meer initiatieven te vinden. Deze voorbeelden dienen daarom vooral ter inspiratie voor gemeenten en maatschappelijke organisaties die op zoek zijn naar voorbeelden hoe je spanningen kunt verminderen tussen inwoners en de sociale cohesie kunt bevorderen.

Wanneer mensen zich echt gaan inleven in een persoon, dan verminderen de negatieve gevoelens

Empathie vergroten en angst verminderen

Sociaal contact werkt alleen als het de empathie vergroot. Hiervoor is het noodzakelijk dat mensen oprecht gaan luisteren naar de persoon uit de andere groep en zich gaan inleven in diens verhaal. Wanneer mensen zich echt gaan inleven in een persoon, dan ervaren zij empathie voor die ander en verminderen de negatieve gevoelens. Contact tussen verschillende groepen kan ook angst oproepen bij mensen. Mensen weten niet goed hoe ze met de ander om moeten gaan, waardoor er een gevoel van onzekerheid ontstaat over hoe ze zich moet gedragen. Door contact kan iemand ervaren dat de persoon uit een andere culturele en/of religieuze groep niet bedreigend is. Een ontmoeting die positief verloopt, zorgt ervoor dat iemand zich op diens gemak kan voelen en kan ervaren dat die ander minder bedreigend is dan verwacht.

Inspirerende voorbeelden die empathie vergroten en angst verminderen:

1. Saïd en Lody

De Marokkaanse Amsterdammer Saïd Bensellam en de Joodse Amsterdammer en rabbijn Lody van de Kamp ontwikkelden de Saïd & Lody Methodiek. Samen ontwikkelen ze diverse projecten en schoolprogramma’s. Het doel is het vergroten van de weerbaarheid van jongeren. Door het delen van persoonlijke ervaringen, ideeën en door te zoeken naar overeenkomsten in plaats van verschillen leren gesprekspartners elkaar beter en anders kennen.  

2. Brown Eyes Blue Eyes Filmworkshop

De interventie Brown Eyes Blue Eyes Filmworkshop is bedoeld om discriminatie, racisme en vooroordelen tegen te gaan. In deze training krijgen bruinogen een voorkeursbehandeling en worden ze behandeld als machthebbers, terwijl blauwogen als de minderheidsgroep worden behandeld. Door middel van ervaringsleren, wisseling van perspectief en confrontatie worden deelnemers zich bewust van de mechanismen die discriminatie in stand houden en hun eigen rol daarin.

3. Keti Koti Tafel

Tijdens een Keti Koti Tafel wordt aan de hand van dialoogvragen, samen eten en nieuwe rituelen stilgestaan bij de gevolgen van het Nederlandse slavernijverleden met witte en zwarte Nederlanders. Hierbij worden onder andere ervaringen met discriminatie uitgewisseld. Het doel is luisteren en wederzijds begrip, niet debatteren. De ontwikkelaars van deze Tafel organiseerden bij de Universiteit van Amsterdam ook een besloten tafel met als doel om met elkaar in gesprek te gaan over de oorlog in Israël en Palestina en de gemoederen tot bedaren te brengen op de universiteit.

4. De Mensenbieb

De Mensenbieb is een bibliotheek van mensen. Bij hen ‘leen’ je levende boeken. De boeken zijn mensen die je normaal niet zo snel zou spreken. Dat kan voor sommige mensen een transgender zijn, een nieuwkomer, een veganist of een imam. Mensen gaan in gesprek met iemand die afwijkt van de norm en daardoor kans loopt anders benaderd, buitengesloten of gediscrimineerd te worden.

5. Faith X

De interventie Faith X biedt via een serie van workshops ruimte aan gelovige jongeren om zichzelf in relatie tot een onderwerp te onderzoeken. In de workshop komt een gemixte groep jongeren van verschillende religies bij elkaar. Ook beogen de workshops discriminatie en vooroordelen over andere religies, culturen en levensstijlen te verminderen. Onder andere door jongeren op een positieve manier met elkaar in gesprek te laten gaan en bewuster te worden van wederzijdse overeenkomsten.

6. Participatief drama 

Participatief Drama is geïnspireerd door de methodiek van Theatre of the Oppressed (ontwikkeld door Augusto Boal en Paulo Freire). Het uitgangspunt is dat deelnemers hun ervaringen, problemen en uitdagingen delen aan de hand van participatieve dramatechnieken. In Nederland is Formaat, werkplaats voor participatief drama, een vooraanstaand voorbeeld van deze aanpak. Zij hebben internationale samenwerking met Combatants for Peace: een Palestijns-Israëlische organisatie die de principes van Theatre of the Oppressed toepast in Israël en Palestina. Combatants for Peace combineert sociaal werk met theatertechnieken voor vredesopbouw. Met als doel verbindingen tussen gepolariseerde groepen te stimuleren, om elkaars menselijkheid te ontdekken en een dialoog te starten.

Benadrukken van een gemeenschappelijke identiteit

Mensen zijn geneigd om andere mensen in te delen in sociale categorieën ofwel ‘hokjes’, waarbij ze een onderscheid maken tussen mensen van de eigen groep en de ‘andere’ groep. En mensen zijn daarbij ook geneigd om mensen in hun eigen groep positiever te beoordelen dan mensen van andere groepen. Contact kan helpen deze hokjes te doorbreken. In plaats van ‘zij’ ga je mensen uit de andere groep meer zien als ‘wij’. Zo ontstaat een gemeenschappelijke identiteit. Onderzoek laat zien dat vooral voor groepen die in de minderheid zijn het belangrijk is om een gemeenschappelijke identiteit te stimuleren waarin ze hun eigen identiteit niet hoeven op te geven, door bijvoorbeeld zowel de identiteit van de eigen groep, als die van een groter geheel te benoemen. Bijvoorbeeld Marokkaanse Rotterdammer en Joodse Rotterdammer.

Inspirerende voorbeelden die een gemeenschappelijke identiteit benadrukken:

1. #DeelDeDuif

‘Wij zijn een groep islamitische en joodse jongeren. Wij zijn naast elkaar gaan staan.’ Dat is te lezen op het nieuwe Instagram-account Deel de Duif. Islamitische en joodse Amsterdamse jongeren zijn deze verbindingscampagne gestart met als doel om het harde sentiment op het internet en in de samenleving over de oorlog in Israël en Palestina tegen te gaan.

2. De vredeswandeling

Geïnspireerd door de Israëlische en Palestijnse activistische vrouwen van Women Wage Peace en Women of the Sun, besloot een Nederlandse groep vrouwen om zich ook in te zetten voor verbinding, compassie en medemenselijkheid. Op 29 oktober 2023 organiseerden zij een vredeswandeling om ruimte te bieden voor het collectieve gevoel van verbinding en medemenselijkheid.

3. Bruggenbouwers

Het project Bruggenbouwers van het Overlegorgaan Joden, Christenen en Moslims is erop gericht lokale interreligieuze en levensbeschouwelijke netwerken te vormen, waar de deelnemers elkaar beter leren kennen op basis van gedeelde religieuze en humanistische waarden en normen. De Bruggenbouwers zijn mensen die vertrouwen genieten van hun eigen gemeenschap. Zij zijn in staat op te treden bij lokale spanningen of sociale uitdagingen.

Samenwerken aan een gemeenschappelijk doel kan leiden tot een gedeelde identiteit

Samenwerken aan een gemeenschappelijk doel

Door gezamenlijk te werken aan een doel worden mensen van verschillende culturele en religieuze achtergronden afhankelijk van elkaar in het sociaal contact. Het samenwerken om tot een gemeenschappelijk doel te komen, kan leiden tot een gedeelde identiteit binnen die groep. Er kan een omschakeling plaatsvinden van het denken in ‘ons versus hun’ naar een meer inclusieve vorm van denken als ‘wij’. Samenwerken tussen twee verschillende groepen om een gemeenschappelijk doel te behalen, zorgt ervoor dat deze groepen zich gaan zien als één groep, en daardoor meer positief worden ten opzichte van elkaar.

Inspirerend voorbeelden waarbij wordt samengewerkt aan een gemeenschappelijk doel:

1. Lief & Leedstraten

Lief & Leedstraat is een voorbeeld van de vele buurtinitiatieven die warme ontmoetingen mogelijk maken, juist tussen buurtbewoners die elkaar niet snel zouden ontmoeten. Of die ver van elkaar af staan, een andere mening hebben of andere gebruiken kennen. De straten die bij Lief & Leedstraten zijn aangesloten, hebben een spaarpotje dat beheerd wordt door de ‘gangmaker’ van de straat. Vanuit dat potje kan de straat iets extra’s doen voor een buur die dat even kan gebruiken.

2. Stichting De Wereldtuin

Stichting De Wereldtuin zet onder meer in op kunst tijdens een ontmoeting om verschillende groepen mensen bij elkaar te brengen. Uit een evaluatie van Movisie blijkt dat het bij elkaar brengen van mensen voor een kunstzinnige activiteit een positief effect heeft op meerdere processen die een positieve bijdrage leveren aan het verbeteren van de samenhang tussen verschillende (groepen) mensen in de samenleving.

Sociale normen

Een sociale norm is de perceptie van wat typisch of wenselijk is in een bepaalde groep of situatie. Sommige vormen van sociaal contact kunnen ook een sociale norm zetten. Het gaat hierbij om de situatie dat iemand zelf geen sociaal contact heeft met de andere groep, maar wel vrienden of kennissen met positieve sociale contacten met mensen van de andere groep. In dat geval laten vrienden zien dat het positief en normaal is om contact te hebben met de andere groep, waardoor iemand zelf ook positiever staat ten opzichte van dat contact. Ook rolmodellen – afhankelijk van de doelgroep kunnen dat politici, bekende Nederlanders, een imam of influencers zijn – kunnen een sociale norm stellen.

1. Speech Femke Halsema

Vier dagen na de aanval van Hamas op Israël roept burgemeester Femke Halsema Amsterdammers op om elkaar te troosten, te helpen en niet de polarisatie op te zoeken. Ze stelt een duidelijke sociale norm: ‘Haatzaaien, oproepen tot geweld en andere bedreigingen van onze vreedzame en open samenleving zullen wij niet tolereren.’ Ze sprak deze woorden uit voorafgaand aan een raadsvergadering van de gemeenteraad. Ze benadrukte hierbij ook wat inwoners gemeenschappelijk hebben: ‘Wij zijn elkaars buren, we zitten naast elkaar in de schoolbanken, sporten samen en komen elkaar overal tegen. Dat betekent dat we ruimte voor elkaar moeten maken. Voor elkaars rouw, verdriet en zorgen, en dat we elkaar juist helpen en troosten. Wij zijn allemaal Amsterdammers.’

2. Gelijk=Gelijk?

Het lesprogramma Gelijk=Gelijk? maken joodse, islamitische en lhbtiqa+ peer educators taboes bespreekbaar, delen ze hun persoonlijke verhaal en houden basisschoolleerlingen een spiegel voor als het gaat om religieuze, culturele en seksuele diversiteit.

3. #DatMeenJeNiet

Een project dat al afgelopen is, maar waar wel inspiratie uit gehaald kan worden voor het uitdragen van sociale normen, is #DatMeenJeNiet. Bij dit project van Movisie gingen jongeren, ook wel upstanders genoemd, zich gezamenlijk inzetten voor een sterkere sociale norm online. Namelijk: online discriminatie, zoals racisme, antisemitisme, moslimdiscriminatie en validisme (discriminatie op grond van beperking), wordt niet geaccepteerd.