Kwetsbare vrijwilligers: Meedoen gaat niet vanzelf
Artikelenreeks: Ketensamenwerking voor vrijwilligers in een kwetsbare positie
Participeren, meedoen is belangrijk voor iedereen; het geeft voldoening en zingeving. Voor mensen in een kwetsbare positie is het niet altijd mogelijk te participeren in betaald werk. Vrijwilligerswerk biedt ook deze groep de mogelijkheid om mee te doen en van betekenis te zijn voor de wereld om hen heen. Uit de literatuur blijkt dat het zelf doen van vrijwilligerswerk ook andere positieve effecten heeft voor mensen in een kwetsbare positie, onder andere op hun gezondheid en hun sociale netwerken.
Bij eerdere Movisie projecten (onder andere Focus op talent, Talenten samen benutten, Onbeperkt Actief en Onbeperkt Meedoen) blijkt in de praktijk dat alleen het stimuleren, begeleiden en ondersteunen van vrijwilligers in een kwetsbare positie niet voldoende is. De organisaties waar de vrijwilligers werken, willen goed geïnformeerd zijn en betrokken worden bij de ontwikkelingen rondom deze vrijwilligers. Zowel vooraf, om ze over een drempel te helpen om deze vrijwilligers in te zetten, als gedurende de samenwerking. Tijdens gesprekken met praktijkprofessionals komt naar voren dat een goede samenwerking tussen alle betrokken organisaties (ketensamenwerking) een belangrijke voorwaarde is.
Wat zijn in de praktijk anno 2021 het belang, de meerwaarde en de belemmerende en bevorderende factoren van de ketensamenwerking? Movisie sprak professionals van een drietal organisaties om dit in beeld te brengen. De weerslag van deze gesprekken is gebundeld in een drieluik. Dit artikel biedt een overzicht van inzichten uit de literatuur en eerdere Movisie projecten rondom dit onderwerp, als inleiding en vooruitblik op deze drie praktijkbeschrijvingen.
Participatie gaat over ‘meedoen in de samenleving’. Arbeidsparticipatie gaat alleen over betaald werk. Vrijwilligerswerk is een vorm van actieve maatschappelijke participatie. Je doet het onbetaald en onverplicht, voor anderen of voor de samenleving. In het algemeen geldt dat vrijwilligerswerk de arbeidsmarkt geen banen kost en niet in de plaats komt van een betaalde baan.
Lees hier meer over arbeidsparticipatie
Lees hier meer over vrijwilligerswerk
Vrijwilligers in een kwetsbare positie
In deze serie artikelen spreken we over ‘vrijwilligers in een kwetsbare positie’. Daarmee bedoelen we een brede groep vrijwilligers in een (maatschappelijk) kwetsbare positie, voor wie deelnemen aan de samenleving tijdelijk of blijvend niet vanzelfsprekend is. Voorbeelden van groepen die vaak als kwetsbaar worden beschouwd, zijn mensen met een lichamelijke of verstandelijke beperking, met chronisch psychische problemen of met psychosociale (inclusief materiële) problemen. Zij hebben extra ondersteuning nodig bij het zoeken, vinden en soms ook uitvoeren van hun vrijwilligerswerk. (Kwetsbare groepen in beeld, Movisie, 2012)
De terminologie die in de praktijk wordt gebruikt verschilt per organisatie, afhankelijk van het type kwetsbaarheid en de doelstelling van de organisatie. Zo werken bij welzijnsorganisatie De Wilg mensen met een verstandelijke of psychische beperking als ‘bijzondere vrijwilliger’. De welzijnsorganisatie Mikado/Santé Partners zet psychisch kwetsbare mensen in als ‘vrijwillige kwartiermakers met ervaringskennis’. En bij het Haags Steunsysteem wordt er gewerkt met cliënten, mensen met een ggz-achtergrond, oftewel ‘Hagenaars met psychische bijzonderheden’.
Ketenpartners en ketensamenwerking
Onder ‘ketenpartners bij de inzet van vrijwilligers in een kwetsbare positie’ verstaan we de organisaties die betrokken zijn bij het toeleiden en begeleiden van deze vrijwilligers. Afhankelijk van de kwetsbaarheid of beperking van de vrijwilliger zijn dat organisaties die betrokken zijn bij de algemene dagelijkse levensverrichtingen, begeleiding, opvang of verzorging van deze vrijwilligers en organisaties die een rol spelen bij het vinden van passend vrijwilligerswerk. Organisaties moeten elkaar kennen en investeren in een goede manier om mensen te begeleiden. Dat betekent dat er samenwerking moet zijn tussen de ketenpartners: ketensamenwerking. (Talenten Samen Benutten, Movisie, 2017)
Participatie blijft achter
De participatie van vrijwilligers in een kwetsbare positie in Nederland blijft achter bij die van de algemene bevolking, al verschillen de cijfers per kwetsbaarheid. De Participatiemonitor 2008-2016 van het Onderzoeksinstituut Nivel (S. van Hees e.a. 2018) laat zien dat tussen 2008 en 2016 wat meer mensen met een (lichte en matige) lichamelijke beperking vrijwilligerswerk zijn gaan doen. Maar over het algemeen hebben mensen met een lichamelijke beperking minder vaak vrijwilligerswerk dan de algemene bevolking. In 2016 deed 27% van de mensen met een lichamelijke beperking vrijwilligerswerk, tegen 35% van de totale bevolking. Uit onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) blijkt dat van de mensen met een verstandelijke beperking, 19% vrijwilligerswerk doet (Eggink et al., 2020).
De resultaten van het Trimbos panel onderzoek ’Psychisch Gezien’ laten zien dat mensen met (ernstige) psychische aandoeningen graag meedoen in de samenleving. In de praktijk had in 2018 echter slechts 21% betaald werk. Maar deelname aan vrijwilligerswerk is met 42% hoger dan die bij de algemene bevolking (Harry Michon e.a., 2021).
Meedoen levert veel op
Meedoen in de samenleving geeft vrijwilligers in een kwetsbare positie structuur en zingeving en draagt bij aan relaties en vriendschappen. Door het gevoel erbij te horen en mee te mogen doen (ook wel sociale inclusie genoemd) rapporteren de vrijwilligers ook een betere geestelijke gezondheid en welzijn (Volunteer work with vulnerable persons in the community: A qualitative study of social inclusion - Kasper Kruithof, Jeanine Suurmond, Doortje Kal, Janneke Harting, 2021).
Vrijwilligerswerk levert de vrijwilliger in een kwetsbare positie tal van voordelen; toegang tot nieuwe sociale netwerken en nieuwe kansen, meer zelfvertrouwen en zelfrespect, opdoen van nieuwe vaardigheden en kennis en ervaringen (Volunteering as a tool for inclusion – Volunteer Ireland, 2015).
Ketensamenwerking versterken
Movisie heeft in eerdere projecten kennis verzameld over de vrijwillige inzet van mensen in een kwetsbare positie (onder andere Focus op talent (2012)). Dat heeft geresulteerd in de als goed beschreven sociale interventie Talenten samen benutten (2017). Onderdeel van deze methode is het werken aan een goede ketensamenwerking. Alle ketenpartners (professionele zorg- en welzijnsorganisaties (inclusief wijkteams), vrijwilligerscentrales, vrijwilligersorganisaties en bewonersinitiatieven) moeten elkaar kennen en investeren in een goede manier om mensen te begeleiden bij het doen van vrijwilligerswerk.
Bij vrijwilligersorganisaties is er wel eens wat koudwatervrees. Kost het niet te veel tijd aan begeleiding? Kunnen we dit wel aan? Passen we wel bij de vrijwilliger? De methode ‘Talenten samen benutten’ biedt praktische handvatten voor de zorginstellingen en vrijwilligerscentrales bij het denken in mogelijkheden en het geven van praktische oplossingen bij begeleidingsvragen en het formuleren van passend vrijwilligerswerk.
De laatste jaren wordt in steeds meer gemeenten in Nederland ketensamenwerking op een integrale wijze ingevuld. Daarbij zitten inwoners, professionals, managers, beleidsmedewerkers en andere betrokkenen letterlijk met elkaar aan tafel. Met als doel het realiseren van participatie van mensen met meervoudige ondersteuningsbehoeften. Door te praten mét, in plaats van over de inwoner, zijn professionals beter in staat om de vraag van de cliënt centraal te zetten en kunnen zij gericht op zoek naar oplossingen. Deze werkwijze wordt in sommige gemeentes ‘Werktafel’ genoemd. Lees hier meer over lokaal en integraal werken aan participatie.
Met professionals van drie verschillende organisaties sprak Movisie over hun ervaringen met de inzet van vrijwilligers in een kwetsbare positie en de samenwerking met ketenpartners: De Wilg (welzijnsorganisatie in Utrecht), Mikado Welzijn (welzijnsorganisatie in Duiven en Westervoort) en de Werktafel van het Haags Steunsysteem (netwerk van professionals, vrijwilligers en mensen met eigen ervaring in de psychiatrie). Alle drie hebben als doel mensen in een kwetsbare positie te ondersteunen bij het actief deelnemen in de maatschappij door het doen van vrijwilligerswerk. Het resultaat van de gesprekken is gebundeld in een drieluik praktijkbeschrijvingen waarbij per organisatie de manier van werken, ervaringen en werkzame elementen belicht worden.
Werkzame elementen en ketensamenwerking
Tijdens de gesprekken viel het op dat de geïnterviewde medewerkers vaak niet bewust bezig zijn met de ketensamenwerking. Ze spreken wel over samenwerking met toeleidende organisaties en de werkplekken van hun vrijwilligers. Maar dan vooral vanuit de rol die zij met veel enthousiasme vervullen om ‘hun’ vrijwilligers goed te laten landen en tot hun recht te laten komen.
In een aantal werkzame elementen die worden genoemd is wel degelijk sprake van ketensamenwerking. Medewerkers van De Wilg werken bijvoorbeeld regelmatig mee met de vrijwilliger om op de werkplek te zien wat nodig is en met de organisatie daar direct afspraken te kunnen maken. Ze begeleiden op deze manier zowel de vrijwilliger als de organisatie.
De kwartiermakers van Mikado/Santé Partners stimuleren hun vrijwillige kwartiermakers bij het verbinden met verschillende netwerkpartners. Ze lopen samen met hen op in de samenwerking en contacten en vormen de basis waarop de vrijwilligers kunnen terugvallen.
Bij de Werktafel van het Haags Steunsysteem zitten alle ketenpartners letterlijk met elkaar om de tafel, samen met de mensen om wie het gaat. Door de korte lijnen binnen een groot netwerk worden er snel creatieve oplossingen gevonden.
Wat bij alle organisaties opvalt is de grote inspanning van de professionals om de inzet van vrijwilligers in een kwetsbare positie succesvol te laten zijn. Zij vormen mét de mensen om wie het draait, de drijvende krachten en goede voorbeelden achter de gewenste verandering: vrijwilligerswerk toegankelijker maken voor degenen die een extra zetje nodig hebben.
Vervolgonderzoek
Het belang van vrijwilligerswerk voor mensen in een kwetsbare positie is aantoonbaar. Om de participatie van deze groepen te bevorderen is het belangrijk meer te weten over werkzame elementen bij de ketensamenwerking voor het toeleiden en begeleiden van de vrijwilligers. Professionals in verschillende organisaties zetten zich gedreven in om mensen mee te laten doen. Het zou mooi zijn als die inspanningen nog meer opleveren door de gerichte inzet van kennis over wat werkt. Movisie blijft daarom vervolgonderzoek doen om bij te dragen aan inclusiever vrijwilligerswerk.
Lees hier de praktijkbeschrijving van vrijwilligersorganisatie De Wilg
Lees hier de praktijkbeschrijving van Mikado Welzjin/Santé Partners
Lees hier de praktijkbeschrijving van het Haags Steunsysteem (HSS)
