De letterlijke betekenis van preventie is voorkoming. Preventief werken is gericht op het voorkomen van problemen, beginnende problemen in goede banen te leiden en voorkomen dat problemen terugkomen. Het is daarbij van belang om als professionals en beleidsmakers aan te sluiten op wat ertoe doet voor inwoners, oog te hebben voor reële risico’s en die samen met de inwoner te expliciteren en aan te pakken. Wat betreft het oog hebben voor risico's weten we dat sociale omstandigheden belangrijke voorspellers zijn van gezondheidsproblemen. Bijvoorbeeld een vechtscheiding, het hebben van schulden en sociale uitsluiting zorgen voor stress. Langdurige stress kan vervolgens weer tot gezondheidsproblemen leiden. Door de stress gaan mensen vaak ook ongezonder leven, zoals meer roken, ongezonder eten, meer alcohol drinken, minder bewegen en minder tijd nemen om te ontspannen.

Preventief werken waarbij ingezet wordt op collectieve interventies, helpt inwoners om het sociaal netwerk te vergroten, versterkt onderlinge zorgzaamheid, stimuleert structuur en persoonlijke ontwikkeling als ook competenties van mensen. Daarbij komt dat veel burgers de voorkeur geven aan een collectief in plaats van individueel aanbod, omdat problemen niet geïndividualiseerd en genormaliseerd worden.

We belichten eerst de verschillende vormen van preventie en op wie het preventief werken in het sociaal domein zich kan richten. Vervolgens benoemen we per vorm waaraan en hoe je er aan kunt werken.

Primaire preventie

Om handen en voeten te geven aan deze eerste vorm van preventie, kun je inzetten op het versterken van de sociale basis. Het gaat dan om het versterken van sociale verbanden, contacten en onderlinge steun tussen mensen in een wijk of dorp, als ook om het ondersteunen van bewonersinitiatieven. Door samenlevingsopbouw in te zetten, kun je samen bouwen aan veerkrachtige wijken. Hoe je dat kunt aanpakken lees je in het artikel Aan de slag met samenlevingsopbouw.

Maar de sociale basis betreft ook de algemene basisvoorzieningen in de directe leefomgeving van mensen. Zoals ontmoetingsplekken en collectieve activiteiten waarbij iedereen zich welkom voelt. Ook de inrichting van de openbare ruimte doet er toe. In de publicatie Kennen is het niet, maar we komen elkaar hier wel tegen wordt het belang van het bevorderen van publieke familiariteit belicht: lichte, spontane en herhaalde contacten in de woonomgeving. En door bijvoorbeeld te investeren in een leefomgeving waar voor jeugd veel mogelijkheden zijn om te bewegen in de openbare ruimte – naar speelveldjes, veilige loop- en fietsroutes naar school – en door sportlessen gratis aan te bieden, draag je bij aan het beweegplezier van jeugdigen en werk je tegelijk aan het voorkomen van overgewicht. Lees hier meer over wat de sociale basis precies is.

Met het Gespreksmodel sociale basis kunnen gemeenten en lokale partners in gesprek over welke ingrediënten zij rekenen tot de sociale basis én welke verwachting ze daarbij hebben.

Secundaire preventie

Bij de tweede vorm van preventie gaat het er om de risicogroepen in een gebied tijdig in beeld te krijgen. De infographic Zicht op veelvoorkomende problematiek helpt daarbij. In een aantal stappen kun je samen met collega’s en samenwerkingspartners in het sociaal domein, op basis van data een beeld vormen van problematiek die veel voorkomt in jullie gemeente, binnen een specifieke wijk of dorpskern en of dit bij specifieke doelgroepen speelt. Als je dit goed duidelijk hebt kun je immers de acties van verschillende maatschappelijke partners beter op elkaar laten aansluiten en meer impact in het leven van inwoners hebben.

Een andere insteek kan die via life-events zijn, omdat die risico’s met zich kunnen meebrengen. Denk bijvoorbeeld aan een scheiding, ontslag, maar ook het krijgen van een kind of mantelzorger worden of verhuizen. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat (emotionele) gebeurtenissen een grote impact kunnen hebben op de financiële situatie van mensen. De door Werkplaats Sociaal Domein Zuid-Holland Zuid ontwikkelde Praatplaat Life-events informeert (netwerk)partners overzichtelijk dát en hoe zij een belangrijke rol kunnen vervullen in het preventief bijdragen aan een financiële gezondheid.

Voor preventief werken aan secundaire preventie wil je antwoorden hebben op vragen als: welke risicogroepen zijn in onze gemeente het grootst, het meest urgent, het best bereikbaar? Voor welke risicogroepen zijn er effectieve interventies beschikbaar? Welke risico’s/welke groepen leiden, als we nu niets doen, later tot extra, veel of heel veel kosten?

In te zetten interventies kunnen zijn: het bemiddelen bij spanningen tussen groepen inwoners in een buurt of het bijeenbrengen van tienermoeders die met elkaar ervaringen delen over opvoeden. Je kunt ook denken aan budgettraining voor jeugdigen uit gezinnen waar sprake is van overerfbare armoede of het verbinden van vrijwilligers aan mensen die moeite hebben met op orde houden van hun administratie en financiën etc. Selectieve preventie kan zowel groepsgericht als individueel worden ingezet, al dan niet gekoppeld aan reguliere ondersteuning of zorg.

Tertiaire preventie

Bij de derde vorm van preventie gaat het om goed zicht krijgen op vraagstukken van huishoudens of individuen die al spelen én die sluimeren. Ook de samenhang tussen de problemen op de verschillende leefgebieden wil je als hulpverlener begrijpen om zo negatieve gevolgen, herhaling, terugval of erger te voorkomen. Het is dan van belang dat de inwoner ervaart dat de professional naast hem staat, goed luistert en de inwoner steunt om eigen doelen en perspectief te benoemen. Ook het betrekken van het sociaal netwerk is van belang, zij zijn er als de hulpverlener weer vertrekt. Lees meer in dit artikel over eigen regie versterken en casusregie.

Preventief werken kan ook inhouden dat er een vorm van ondersteuning in lage frequentie blijft. Dat door middel van laagdrempelig contact met de inwoner een vinger aan de pols wordt gehouden; een waakvlamcontact. Of dat bemoeizorg wordt ingezet om erger te voorkomen.

In een reeks cartoons met korte teksten, gebaseerd op casuïstiek, biedt het programma Integraal Werken in de Wijk zicht op tipping points die bij tertiaire preventie behulpzaam kunnen zijn. Tipping point is een Engelse term die staat voor het punt dat een aantal kleinere gebeurtenissen zorgen voor een grote verandering. Deze term kan gekoppeld worden aan the point of no return waarbij er gesteld wordt dat terugkeren naar de oude situatie niet langer mogelijk is. De points zijn opgehangen aan uitdrukkingen als: trek tijdig aan de bel, voorkom op zwart zaad zitten, durf tijdig los te laten. De cartoons worden in 2024 op www.integraalwerkenindewijk.nl gepubliceerd.

Toch zijn de interventies niet alleen gericht op individuele ondersteuning. Interventies met een collectieve insteek kunnen bijvoorbeeld zijn: het bijeenbrengen van ouders die van doen hebben met een vechtscheiding en hen van (ervarings)kennis voorzien of van jongeren met autisme die geen of weinig sociale contacten hebben.

Het is dan ook goed om regelmatig de omdenk-vraag te stellen: waar komen we op uit als we ondersteuningsvragen van inwoners die nu veel inzet en/of langdurig inzet van maatwerkvoorzieningen vragen, met een preventieve blik bekijken? Welke patronen in vraagstukken van inwoners zien we die mogelijk met een andere, meer preventieve (groeps)aanpak te benaderen zijn?

Tot besluit

De verwachtingen van preventie zijn hoog gespannen. Tegelijkertijd zien we dat investeren erin achterblijft. Zo komt in de peiling Sociale (wijk)teams: peiling 2022 (p.53) naar voren: ‘De activiteiten waar wijkteams te weinig aan toekomen – doorontwikkelen van individueel aanbod naar collectieve voorzieningen, preventief werken en vroegsignalering – zijn dezelfde als voorgaande jaren. Ondanks dat er meer aandacht voor lijkt te zijn, lijkt het erop dat weinig ruimte is gecreëerd voor de sociale (wijk)teams om hier tijd aan te geven of dat de problemen met de hoge werkdruk en personeelstekort persistent zijn.'

We sluiten ons aan bij de bevindingen van Rözer, De Lange en Veldboer in het artikel Effectief welzijnswerk - Gemeenten en preventie: welzijn aan zet? ‘dat het terecht is dat er binnen de zorgsector steeds meer naar het welzijnswerk wordt gekeken als samenwerkingspartner en preventieve spil.’ Zo ook in de akkoorden GALA en IZA. ‘Tegelijkertijd zijn er sterke belemmeringen. Gemeenten financieren welzijn te weinig en op tal van plekken nemen de bezuinigingen vooralsnog toe. Hierdoor blijven veel mogelijkheden binnen welzijn onbenut. Met name de collectieve werkwijzen (het werken in en met groepen), waar juist veel mogelijkheden lijken te zitten, komen hierdoor nog niet goed uit verf.’ Wij kunnen dit beamen en wijzen graag op het magazine COLLECTIEF met kennis over collectief werken en praktijkvoorbeelden.

Heb je vragen over het GALA en het maken van beleid rondom de sociale basis? Neem dan contact op met Roos Scherpenzeel (r.scherpenzeel@movisie.nl).